رسم الخط و قرائت مصحف پاریس- سن‌پترزبورگ

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتر ی دانشگاه مازندران،مازندران ، ایران

2 دانشیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکدۀ علوم قرآنی مشهد

10.22034/qer.2025.18064.1248

چکیده

روایات اسلامی در موضوعات تاریخ قرآنی محدود و گاه متناقض هستند؛ بنابراین، استفاده از آنها برای تبیین همه ابعاد تاریخ قرآن کارآمد نیست. در دوره اخیر، برخی قرآن‌پژوهان غربی در پذیرفتن روایات اسلامی تشکیک کرده و به این ترتیب، تاریخ شکل‌گیری قرآن را بسیار متأخر تعیین کرده‌اند. بنابراین، محققان برای رفع مشکلات پیش‌گفته، به مطالعه شواهد فیزیکی و باستانی باقی‌مانده از قرون نخستین اسلامی مانند پاپیروس‌ها، کتیبه‌ها و نسخه‌های خطی پرداخته‌اند. پژوهش حاضر در راستای تبیین گوشه‌ای از ابعاد تاریخ قرآن، به بررسی و تحلیل یکی از نسخه‌های کهن قرآنی، نسخۀ پاریس- سن‌پترزبورگ موجود در کتابخانۀ ملی فرانسه و کتابخانۀ ملی روسیه که برخی از سوره‌های نیمۀ دوم قرآن را در بر می‌گیرد، پرداخته است. این پژوهش بر آن است که ضمن تعیین تاریخ کتابت این مصحف کهن، تا حد امکان به قرائت رایج در نگارش مصاحف قرآنی در زمانی نزدیک به نزول قرآن کریم دست یابد. از این رو، علاوه بر معرفی کلی این نسخۀ حجازی کهن، جوانب مختلف نسخه‌شناسی، رسم‌الخط، املاء، قرائت و نظام عدالآی مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که با روش تاریخ‌گذاری بر پایۀ ابزارهای تعیین قدمت مصحف مانند خط‌شناسی، مصحف‌شناسی، آزمایش کربن ۱۴ و نیز مطالعۀ رسم‌الخط، علائم و نقاط موجود در نسخه، تاریخ کتابت این مصحف به نیمۀ اول قرن اول می‌رسد و نظام عدالآی آن بیشترین مطابقت را به ترتیب با نظام مدنی و سپس مکی دارد. به لحاظ اختلاف قرائت نیز قرابت بیشتری با قرائت قاریان مدنی دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Orthography (Rasm al-Khat) and Recitation (Qir’at) of the Paris–St. Petersburg Codex

نویسندگان [English]

  • Marziyeh Sarvmaily 1
  • Elaheh Shahpasand 2
1 PhD Candidate, University of Mazandaran, Mazandaran, Iran (Corresponding Author)
2 Associate Professor at University of Qurʾanic Sciences and Thoughts, Faculty of Quranic Sciences in Mashhad Mashhad, Iran
چکیده [English]

The Islamic narrations on the history of the Quran are often limited and sometimes contradictory, rendering them insufficient for comprehensively elucidating all dimensions of Quranic history. In recent era, some Western Quranic scholars have questioned the authenticity of the Islamic traditions, consequently proposing a much later timeline for the Quran’s compilation. To address these challenges, researchers have turned to the study of physical and archaeological evidence from the early Islamic centuries, such as papyri, inscriptions, and manuscript codices. This study aims to shed light on a particular aspect of Quranic history by examining and analyzing one of the earliest Quranic manuscripts, the Paris–St. Petersburg Codex, housed in the National Library of France and the National Library of Russia. This codex contains portions of the latter half of the Quran. The research seeks to date the manuscript’s compilation and, as far as possible, identify the dominant qira’at (recitational method) prevalent during the transcription of Quranic manuscripts close to the period of Quranic revelation. To achieve this, the study provides a comprehensive introduction to this ancient Hijazi manuscript and examines various aspects of its codicology, orthography (rasm al-khat), spelling conventions (imla), recitational variants (qira’at), and verse enumeration systems (‘ad al-ayat). The findings indicate that through dating methods such as paleography, manuscript analysis, carbon-14 testing, and the study of orthographic features, diacritics, and dots present in the manuscript, the Paris–St. Petersburg Codex can be dated to the first half of the first Islamic century. Its verse enumeration system shows the closest alignment, in order, with the Medinan version, followed by the Meccan version. Additionally, the manuscript exhibits greater affinity with the recitational tradition of the Medinan qurra (reciters).

کلیدواژه‌ها [English]

  • key words Paris-Saint-Petersburg version
  • readings
  • Adalai
  • manuscripts
  1. فهرست منابع

    1. قرآن کریم. مصحف القاهره یا المصحف الأمیری. بولاق: جمع و رتب در المطبعه الأمیریه، ۱۹۲۴م، ۱۳۴۲ش.
    2. مصحف پاریس- سن‌پترزبورگ، کتابخانه ملی فرانسه، سن‌پترزبورگ روسیه، کتابخانه واتیکان و مجموعه هنری ناصرخلیلی.
    3. ابن‌جزری، ابو الخیر محمد. النشر فی القراءات العشر. تصحیح علی محمد الضباع. بیروت: دارالفکر للطباعه. بی‌تا.
    4. ابن‌مجاهد، ابوبکر. السبعه فی القراءات. تحقیق: شوقی ضیف. قاهره: دارالمعارف. ۱۴۰۰ق.
    5. اندلسی، ابن‌وثیق. الجامع لما یحتاج الیه من رسم المصحف. تحقیق: غانم قدوری الحمد. بغداد: دارالانبار. ۱۴۰۸ق.
    6. بلاشر، رژی. در آستانه قرآن. ترجمه: محمود رامیار. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. بی‌تا.
    7. الحمد، غانم القدوری. رسم المصحف دراسه لغویه تاریخیه. عراق: اللجنه الوطنیه للاحتفال بمطلع القرن الخامس عشر الهجری. ۱۴۰۲ق.
    8. ------------. المیسر فی علم رسم المصحف و ضبطه. عراق: مرکز الدراسات و المعلومات القرآنیه. ۱۴۳۷ق.
    9. رجبی، قدس. «میزان اختلاف مصاحف امصار و علل آن». آموزه‌های قرآنی. شماره ۲۲. صص ۱۶۳-۱۹۰. ۱۳۹۴.
    10. دانی، ابوعمرو اندلسی. البیان فی عدّ آی القرآن. تحقیق: غانم قدوری الحمد. کویت: مرکز المخطوطات و التراث و الوثائق. ۱۴۱۴ق.
    11. ------------. التیسیر فی القراءات السبع. تحقیق: حاتم صالح الضامن. الإمارات العربیه المتحده: مکتبه الصحابه. ۱۴۲۹ق.
    12. ------------. المقنع فی معرفه مرسوم مصاحف اهل الامصار. تحقیق: بشیر بن حسن حمیری. بحرین: دارالبشائر الإسلامیه. ۱۴۳۶ق.
    13. ------------. المقنع فی رسم مصاحف الأمصار مع کتاب النقط. تحقیق: محمد صادق قمحاوی. قاهره: مکتبه الکلیات الأزهریه. بی‌تا.
    14. دروش، فرانسوا. قرآن‌های عصر اموی. ترجمه: مرتضی کریمی‌نیا و آلاء وحیدنیا. تهران: هرمس. ۱۳۹۴ش.
    15. ------------. داستان پیدایش نسخه و نسخه‌شناسی. مترجم: ع. روح‌بخشان. نامه بهارستان، دفتر ۳، شماره اول، صص ۶۶-۵۷. ۱۳۸۰ش.
    16. ------------. سبک عباسی، قرآن‌نویسی تا قرن چهارم هجری. مترجم: پیام بهتاش. تهران: نشر کارنگ. ۱۳۷۹ش.
    17. دروزه، محمد عزة. تاریخ قرآن. ترجمه: محمدعلی لسانی فشارکی. تهران: نهضت زنان مسلمان. ۱۳۵۹.
    18. رامیار، محمود. تاریخ قرآن. تهران: انتشارات امیرکبیر. ۱۳۷۹.
    19. رحیمی ریسه، احمدرضا. «تاریخ قرآن نولدکه- شوالی، بررسی، معرفی و نقد». سفینه. شماره اول. صص ۱۶-۳۰. ۱۳۸۲.
    20. سجستانی، ابی بکر عبدالله بن سلیمان. المصاحف. کویت: موسسه غراس للنشر و التوزیع و الدعایه و الاعلان. ۱۴۲۷ق.
    21. سلیمان بن نجاح، ابوداود. مختصر التبیین لهجاء التنزیل. محقق: احمد بن احمد شرشال. مدینه: مجمع الملک فهد لطباعه المصحف الشریف. ۲۴۲۳ق.
    22. صغیر، محمدحسین. تاریخ‌القرآن. بیروت: دارالمورخ العربی. ۱۴۲۰ق.
    23. صادقی، بهنام و گودرزی، محسن. مصحف صنعاء ۱ و مسئله خاستگاه قرآن. تهران: هرمس. ۱۴۰۰ش.
    24. قاضی، عبدالفتاح. البدور الزهره فی القراءات العشر المتواتره من طریقی الشاطبیه و الدری. بیروت: دارالکتاب العربیه. بی‌تا.
    25. فاگان، برایان. سرآغاز درآمدی بر باستان‌شناسی (اصول، مبانی، روش‌ها). ترجمه: غلامعلی شاملو. تهران: سمت. ۱۳۹۰.
    26. کریمی‌نیا، مرتضی. «نسخه‌شناسی مصاحف قرآنی (۱۲). ابوجعفر محمد بن موسی الموسوی، عالم و ادیب شیعه در قرن چهارم و قرآن وقفی‌اش بر حرم رضوی در سال ۴۰۲ هجری». آینه پژوهش. شماره ششم، صص ۷۵-۱۰۶. ۱۳۹۹.
    27. مارغنی، ابو اسحاق ابراهیم بن احمد التونسی المالکی. دلیل الحیران علی مورد الظمآن. قاهره: دارالحدیث. بی‌تا.
    28. موتسکی، هارالد. ارزیابی تاریخ‌گذاری احادیث. مترجم: سید علی آقایی. تاریخ‌گذاری حدیث روش‌ها و نمونه‌ها (مجموعه مطالعات اسلامی). به‌کوشش و ویرایش: سید علی آقایی. تهران: انتشارات حکمت. ۱۳۹۴.
    29. مجهول. الهجاء فی رسم المصحف. تحقیق: غانم قدوری الحمد. دمشق: دارالقوثانی. ۱۴۳۳ق.
    30. مهدوی، ابوالعباس احمد بن عمار. هجاء مصاحف الأمصار. تحقیق: حاتم صالح الضامن. الامارات: دار ابن‌جوزی. ۱۴۳۰ق.
    31. Abbott, N. The rise of the north Arabic script and its Kuranic development. Ed: Wilson J. A. & Allen T. G. Chicago: Illinois. 1939.
    32. Burton, John. The collection of the Quran. Cambridge University Press. 1977.
    33. Bonani, G., Ivy, S., Wölfli, W., Broshi, M., Carmi, I., & Strugnell, J. Radiocarbon Dating of Fourteen Dead Sea Scrolls. Radiocarbon, 34(3), 843-849. 1992.
    34. GHabban, A. I. The Rise Of The Arabic script and The Nature Of The Early Islamic State. Arabian Archaeology And Epigraphy, Volume 19, pp. 210-237. 2008.
    35. Miles, G. C. Early Islamic Inscriptions, Near Taif in the Hijaz. Journal of Near Eastern Studies, pp. 236-242. 1948.
    36. Powers, David S. Book Reviews: La transmission écrite du Coran dans les débuts de l'islam. Islamic Law and Society, Vol. 18, No. 2, pp. 281-285. 2011.
    37. Dutton, Yasin. “An early mushaf according to the reading of Ibn Amir”. Journal of Qura'nic studies, Vol. 3, pp. 71-89. 2001.
    38. Noseda, S. Noja. "Note Esterne In Margin Al 1 Volume Dei ‘Materiali Per Un'edizione Critica Del Corano’". Rendiconti: Classe Di Lettere E Scienze Morali E Storiche, Vol. 134. 2000.