قرائات قرآن از نگاه فیض کاشانی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه ایلام.

2 نویسنده مسئول، دانشجوی دکترای گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه ایلام.

3 دانش آموخته دکترای علوم قرآن و حدیث و قائم مقام مرکز چاپ و نشر قرآن کریم

10.22034/qer.2025.16559.1246

چکیده

از جمله مسائل مهمى که در علوم قرآنى به آن پرداخته مى‏شود، قرائات مختلف قرآن کریم به ویژه تأثیر قرائات بر تفسیر و دیدگاه قرائی مفسر است. این مسئله شامل همه تفاسیر از جمله تفاسیر روائی نیز می‌شود و مفسر قبل از آنکه به تفسیر آیه و بیان واژگان آن بپردازد، چاره‌ای جز بیان قرائت الفاظ آیه ندارد؛ درنتیجه گاهی مفسر قرائت مشهور را نپذیرفته و قرائتی دیگر را اختیار می‌کند. بر همین اساس،ملا محسن فیض کاشانی از علمای قرن 11 هجری، در تفسیر صافی که از برجسته‌ترین تفاسیر روائی شیعه و جهان اسلام است، به گزارش انواع قرائات و اختلاف آنها اهتمام داشته است.از نظر وی هیچکدام از قرائات موجود، متواتر نیست و در تفسیر خود قرائت خاصی را بر دیگری ترجیح نمی‌دهد.فیض در انعکاس قرائات در تفسیر خود،روشهایی را در پیش گرفته مانند: گزارش اقوال مختلف بدون بررسی آنها،توضیح معانی وقواعد ادبی واژگان وبیان آراءفقهی.همچنین وی اهتمام ویژه‌ای به گزارش قرائات اهل‌بیت(ع) داشته و قرائت منقول از معصومین را ذیل آیات بیان می‌کند. او از گزارش این گونه قرائات در تفسیر خود بهره‌های زیادی برده، از جمله:بالابردن غنای محتوای تفسیر،فهم بهتر آیات،رفع شبهات،تصحیح قرائت دیگران و بیان تأویل آیات.قرائتی که فیض در تفسیر، مبنا قرار داده، قرائت مشهور شیعه یعنی روایت حفص از عاصم است، اما در تفسیر آیات گاه برمبنای این قرائت تفسیر کرده وسایر قرائات را گزارش می‌کند،گاهی هم برپایه قرائات دیگر تفسیر کرده و به روایت حفص اشاره می‌نماید و تنها در 1مورد، قرائت حفص را مردود اعلام کرده و به قرائات دیگر، تفسیر می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Use of Qur’anic Readings in Fayḍ Kāshānī’s "Tafsīr al-Ṣāfī": Typology, Criteria of Selection, and Interpretive Consequences

نویسندگان [English]

  • Seyed Mohammad Reza Hoseininia 1
  • Seyed Emadaldin Mousavi Abbasi 2
  • morteza tavakoli 3
1 Associate Professor, Department of Quran and Hadith Sciences, University of Ilam,
2 Corresponding Author, PhD Student, Department of Quran and Hadith Sciences, University of Ilam
3 PhD Graduate in Quran and Hadith Sciences and Deputy Director of the Center for Printing and Publishing the Holy Quran,
چکیده [English]

Objective: This article examines how Fayḍ Kāshānī employs Qur’anic readings (qirāʾāt) in his Tafsīr al-Ṣāfī. Building a data-driven typology, it identifies the criteria by which readings are deemed valid and traces their interpretive consequences. We compiled a coded corpus of all loci in al-Ṣāfī where variant readings are cited or evaluated (1,160 instances), classifying each by type of variation (phonetic/graphic, morphological-syntactic, lexical-semantic) and by mode of use (mere reporting; explicit preference or selection; legal-theological deployment).
We operationalized Fayḍ’s criteria of authority, including the source of transmission, conformity to the ʿUthmānic rasm, grammatical correctness, coherence with context, degree of notoriety, and doctrinal compatibility, and we examined how these criteria interact when readings compete. The framework also clarifies the distinction between taʾwīl and tanzīl, and treats the Ḥafṣ ʿan ʿĀṣim model as a practical baseline—rather than a normative lock.
Findings show that most reports of readings in al-Ṣāfī are descriptive lists, yet a substantial portion involves principled choices, and a smaller subset mobilizes readings to support legal or doctrinal claims. Although Ḥafṣ often functions as the default, Fayḍ at times prefers non-Ḥafṣ readings when they satisfy grammatical rules, the rasm, or contextual semantics. The oft-repeated claim that no reading is absolutely mutawātir is refined by articulating a real hierarchy that balances genuine plurality with circumscribed ijtihād.
Methodologically, the study sets out comprehensive, testable roles for qirāʾāt in al-Ṣāfī and clarifies terminological ambiguities surrounding mutawātir/shādh and taʾwīl/tanzīl. Substantively, it shows how the selection of readings can meaningfully reshape exegetical outcomes in law (e.g., ritual purity) and doctrine (e.g., interpretations pertaining to the Imamate). We conclude that Fayḍ’s use of the readings is a blend of transmitted authority and selective preference—an approach that crystallizes a Safavid method of reading: tradition-centered, meticulous, and consequential within Imāmī exegesis and studies of qirāʾāt. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qurʾānic readings (qirāʾāt)
  • Fayḍ Kāshānī
  • Tafsīr al-Ṣāfī
  • Typology
  • criteria of probativity (ḥujjiyya)
  • interpretive consequences
ابن‌الجزری، محمّد بن محمّد. (۱۴۱۵ق). النشر فی القراءات العشر. بیروت: دارالفکر.
ابن‌خالویه، حسین بن احمد. (۲۰۱۲م). مختصر شواذّ القرآن من کتاب البدیع. بیروت: دارالورّاق.
ابنِ‌جنّی، أبو الفتح عثمان. (۱۴۲۰ق). المحتسب فی تبیین وجوه شواذّ القراءات. قاهره: وزارة الأوقاف.
الأزهری، أبو منصور. (بی‌تا). تهذیب اللغة. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
البیضاوی، عبدالله بن عمر. (۱۴۱۸ق). أنوار التنزیل وأسرار التأویل. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
الثعلبی، احمد بن محمّد. (۱۴۲۲ق). الکشف والبیان. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
الدانی، عثمان بن سعید. (بی‌تا). التیسیر فی القراءات السبع.
الزرکشی، محمّد بن بهادر. (۱۴۱۰ق). البرهان فی علوم القرآن. بیروت: دارالمعرفه.
القرطبی، محمّد بن احمد. (بی‌تا). الجامع لأحکام القرآن. قاهره: دارالکتب المصریه.
راغب اصفهانی، حسین بن محمّد. (۱۴۱۶ق). مفردات ألفاظ القرآن. دمشق: دارالقلم.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن. (بی‌تا). مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن. (بی‌تا). جوامع‌الجامع.
فیض کاشانی، ملا محسن. (۱۳۷۳ش). تفسیر الصافی (تصحیح: حسین اعلمی). تهران: مکتبة الصدر.
مازندرانی، ملا صالح. (بی‌تا). شرح أصول الکافی.
مکارم شیرازی، ناصر. (بی‌تا). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الإسلامیه.
ایازی، محمدعلی. (۱۳۸۶). [مقاله در نورمگز دربارهٔ روشِ رواییِ تفاسیر شیعه]. نورمگز.
حسینی، سید حسین. (۱۳۹۴). هفده گفتار در علوم قرآنی. تهران: نشر آفاق.
عزیزی‌کیا، غلامرضا. (۱۳۸۷). فیض و تفسیر صافی. کاشان‌شناسی، ۴–۵، ۷۰–۱۰۹.
عمر، أحمد مختار، و دیگران. (بی‌تا). معجم القراءات القرآنیة (۸ جلد). قاهره: عالم‌الکتب.
(اختیاری در صورتِ استنادِ داخلی) شایان‌فر، … (بی‌تا). [گزارش ارجاعی در متن].
Nasser, S. H. (2013). The Transmission of the Variant Readings of the Qurʾān: The Problem of Tawātur and the Emergence of Shawādhdh. Brill.
Neuwirth, A. (2019). The Qur’an and Late Antiquity: A Shared Heritage. Oxford University Press.
Sinai, N. (2017). The Qur’an: A Historical-Critical Introduction. Edinburgh University Press.
Stewart, D. J. (1990). Qurʾān Recitation and Its Relation to Early Tafsīr. Oriens, 31, 1–26.
van Putten, M. (2020). Qurʾānic Arabic: Reconstruction of Its Phonology and Morphology.