ترکیب «حتّی إذا» در آیات قرآنی از دیدگاه نحویّان، اهل تفسیر و عالمان وقف و ابتدا یکسان معنا نشده است. بنا بر نظر اهل نحو و بلاغت، وقتی «حتّی» بر «إذا» داخل می‌شود، دیگر نمی‌توان آن ترکیب را غائیه معنا نمود، ولی از دیدگاه اهل تفسیر معنای غایت از «حتّی» منفک نیست گرچه بر جمله مصدّر به «إذا» وارد شود. عالمان وقف و ابتدا نیز با توجّه به موقعیت جمله مصدّر به «حتّی إذا» و جایگاه نحوی ـ معنایی در غالب موارد، غائیه بودن آن را اخذ کرده و جمله بعد آن را مرتبط با قبل از آن دانسته‌اند. آن دسته از مفسرانی که گرایش ادبی ـ بلاغی در تفسیر آیات دارند، این ترکیب را از حیث نحوی، ابتدائیه و از حیث معنا، غائیه اخذ کرده و برای هر یک از موارد استعمال «حتّی إذا» در آیات، جملات مغیّا ـ چه صریح و چه مضمر و مقدّر ـ معیّن نموده‌اند. ولی کاربرد «حتّی إذا» در آیات قرآنی مؤید نظر اهل تفسیر بوده و غالباً برای نشان دادن غایت عمل یا حادثه‌ای است که آغاز آن در آیات یا جملات قبل بیان گردیده است، حال ممکن است ذکر آن حادثه یا عمل، ظاهر باشد یا پنهان. بنابراین قاری قرآن هنگام مواجه شدن با این ترکیب، بهتر است عبارات قبل و بعد از آن را به یکدیگر وصل نماید و در صورتی که دچار کمبود نفس می‌گردد با لحن انتظاری یا انتخاب موضع وقف حسن پس از «حتّی إذا»، این اتّصال را به شنونده نشان دهد.
مطالعات قرائت قرآن
دوفصل‌نامه علمی ـ ترویجی
سال پنجم، شماره نهم، پاییز و زمستان 1396
صاحب امتیاز: جامعة المصطفی العالمیة
محل انتشار: مجتمع آموزش عالی امام خمینی
مدیر مسئول: محمدعلی رضایی اصفهانی
سردبیر: محمد فاکر میبدی
)