تحلیل استناد معتزله به قرائات شاذ

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دبیر پژوهش گروه قر ائات المصطفی العالمیه

2 استادیار جامعه المصطفی العالمیه

3 دانشچوی دکتری جامعه المصطفی العامیه

چکیده

از جمله دانش‌هایی که ریشه در نزول قرآن دارد، دانش قرائات است. رویکردهای مختلفی در این زمینه میان دانشمندان اسلامی وجود دارد. بحث قرائات از قدیم‌الایام موردتوجه و کنکاش پژوهشگران بوده است. تعاریف متعددی در مورد قرائات معتبر و شاذ از سوی علماء مطرح شده است و ملاک‌های متفاوتی در این زمینه بیان شده است. پیروان مکتب معتزله - که یکی از مکاتب اعتقادی مهم در جهان اسلام محسوب شده و تأکید زیادی بر خردگرایی دارد- در برخی از موارد برای توجیه عقاید خود از قرائت‌های شاذ استفاده کرده‌اند که موضوع این مقاله است. جایگاه ویژه قرآن و قرائت اصیل آن و لزوم استفاده از قرائات معتبر در تفسیر قرآن، ضرورت تحلیل دقیق علمی استناد به قرائات شاذ را می‌ طلبد. بر همین اساس مقاله حاضر می‌کوشد با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد انتقادی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای به تحلیل دیدگاه معتزله درباره قرائات شاذ بپردازد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که معتزله در پاره‌ای از موارد، آیاتی که با مبانی فکری آنان ناسازگار است را توجیه کرده و اگر راهی برای توجیه نبود، به قرائات شاذ تمسک کرده‌اند؛ ایشان ملاک و معیار واحدی در این زمینه نداشته‌اند. در این مقاله نمونه‌هایی از کاربرد کلامی، فقهی و تفسیری معتزله از قرائات شاذ موردبررسی قرار گرفت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Mu'tazilites' Citation of Unpopular [Shazz] Recitations [Qira’at]

نویسندگان [English]

  • Abdullah Jibrili 1
  • Syed Mujtaba Akhter rizvi 2
  • Seyed Mahmoud Alemi 3
1 Research Secretary of Al-Mustafa Al-Alamiyah Reading Group
2 Assistant Professor, Mustafa International University
3 PhD student of Al-Mustafa Al-Alamiyah Society
چکیده [English]

One of the sciences that is rooted in the revelation of the Qur'an is the science of recitations [qira’at]. There are different approaches in this field among Islamic scholars. The discussion of recitations [qira’at] has been studied and researched by researchers since ancient times. Numerous definitions of authentic and unpopular [shazz] recitations [qira’at] have been put forward by scholars and different criteria have been stated in this regard. The followers of the Mu'tazilites - one of the most important schools of thought in the Islamic world and with a strong emphasis on rationalism - have in some cases used unpopular [shazz] recitations [qira’at] to justify their views, which is the subject of this article. The special position of the Qur'an and its original recitation [qira’t] and the necessity of using authentic recitations [qira’at] in the interpretation of the Quran require the necessity of a precise scientific analysis based on the unpopular [shazz] recitations [qira’at]. Thus, the current article endeavors to analyze the Mu'tazila view of unpopular [shazz] recitations [qira’at] using a descriptive-analytical method with a critical approach and using desk research/ library sources. The findings of the research indicate that the Mu'tazilites in some cases have justified the verses that are inconsistent with their intellectual principles and if there is no way to justify them, they have relied on unpopular [shazz] recitations [qira’at]; it should be mentioned that they did not have a single criterion in this regard. In this article, instances of the Mu'tazilites' theological, jurisprudential and interpretive application of unpopular [shazz] recitations [qira’at] have been examined.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quran
  • Tafsir
  • Mu'tazilites
  • differences in recitation
  • recitations
  • theology
  • jurisprudence
  • Zamakhshari
  • Kashaf
1)       ترجمه قرآن کریم، رضایی اصفهانی، محمدعلی، ‌موسسه تحقیقاتی فرهنگی دارالذکر، قم: 1383ش.
2)       ابوزید، نصر حامد، رویکرد عقلانی در تفسیر قرآن، ترجمه: احسان موسوی خلخالی، نیلوفر، تهران: 1387 ش.
3)       ابن‌تیمیه، احمد ابن عبدالحلیم، مجموع فتاوی ابن تیمیه، مرکز تحقیقات کامپیوتری نور، بی‌تا.
4)       ابن‌جزری، محمد بن محمد، منجدالمقرئین و مرشد الطالبین، دار الکتب العلمیه، بیروت: 1420 ق.
5)       ــــــ، النشر فى القرائات العشر، دارالکتب العلمیه، بیروت: بی‌تا.
6)    ابن‌جنی، ابوالفتح عثمان، المحتسب فی تبیین وجوه شواذ القرائات و الایضاح عنها، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه، لجنة احیاء کتب السنه، قاهره: 1415 ق.
7)       ابن‌صلاح، فتاوی و مسائل ابن صلاح، دار المعرفه، بیروت، بی‌تا.
8)       ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، مکتب الاعلام الاسلامی، قم: 1404 ق.
9)       ابن‌عطیه، ابوبکر عبدالحق، المحرر الوجیز، دارالکتب العلمیه، بیروت: 1413 ق.
10)   ابن قاصح بغدادی، علی بن عثمان بن محمد مصطلح الاشارات فی القرائات الزوائد المرویه عن الثقات، جامعه ام القری، مکه: 1422 ق.
11)  ابن‌منظور، ابو الفضل جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر‌، بیروت: چاپ سوم، 1414 ه‍ ق‌.
12)   ابی شامه، المرشد الوجیز إلی علوم تتعلّق بالکتاب العزیز، دار صادر، بیروت: 1975 م.
13)   اسدتاش، محمد علی، معیار و اقسام قرائات شاذ، مجله مطالعات قرائت قرآن، شماره 6، 1397 ش.
14)   اشمونی، احمد بن محمد بن عبد الکریم، ‏منار الهدی فی بیان الوقف و الابتدا، دارالکتب العلمیه، بیروت: 1422 ق.
15)   بارانی، محمدرضا، بررسی تاریخی تعامل فکری و سیاسی امامیه، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم: 1392 ش.
16)   بنی‌کنانه، مجتبی محمود عقله، القراءات الشاذة الواردة عن القراء العشرة منزلتها وأثرها فی توجیه المعنى التفسیری، 1433 ق.
17)   ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، دار الفکر للطباعه و النشر، بیروت: 1403ق.
18)   جعفریان، رسول، مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه، مجموعه مقالات کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، قم: ۱۴۱۳ ق.
19)   جوهری، اسماعیل بن حماد، معجم الصحاح، دارالمعرفۀ، بیروت: چاپ سوم، 1429 ق.
20)   خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، موسسه احیا آثار الامان الخویی، قم: 1393 ش.
21)   دمیاطی، احمد بن محمد بن عبد الغنى، اتحاف فضلاء البشر فی القراءات الأربعة عشر، دارالکتب العلمیة، بیروت: 1422 ق.
22)   ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، دار احیاء التراث العربی، بیروت: بی‌تا.
23)   رازى، فخرالدین ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، دار احیاء التراث العربی، بیروت: چاپ سوم، 1420 ق.
24)   ــــــ، کتاب اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، مکتبه مدبولی، بی‌جا: بی‌تا.
25)  راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودى، دارالعلم- الدار الشامیة‌، ‌بیروت- دمشق:‌ 1412 ه‍ ق.
26)   زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله، ، البرهان فی علوم القرآن‏، دار المعرفة، بیروت: ‏1410 ق‏.
27)   زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دارالکتاب العربیه، بیروت، 1407 ق.
28)   سبحانی، جعفر، ‌اضوا علی عقائد الشیعة الامامیة و تاریخهم‌، مشعر، تهران‌: 1421ق‌. = 1379.
29)  ــــــ، بحوث فی الملل و النحل‌: دراسه موضوعیه مقارنه للمذاهب‌‌ الاسلامیه‌، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، موسسه النشر الاسلامی‌، قم‌: 1379.
30)   سجستانى، ابن ابی داود عبدلله، کتاب المصاحف، دار الکتب العلمیه، بیروت: 1405 ق.
31)   سخاوی، علی بن محمد، جمال القرّاء و کمال الإقراء، موسسه الکتب الثقافیه، بیروت: 1419 ق.
32)   سید مرتضی، الامالی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد: 1396 ش.
33)   سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، دارالکتب العربیه، بیروت: 1421 ق.
34)   ــــــ، المزهر فی علوم اللغه و أنواعها، انتشارات فیروزآبادی، قم: 1369.
35)   شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل والنحل، تحقیق و ترجمه: سید محمدرضا جلالی نائینی، اقبال، تهران: چاپ سوم، 1361 ش.
36)   شنوقه، سعید، التأویل فی التفسیر بین المعتزلۀ و السّنۀ، القاهرة، المکتبۀ الازهریۀ للتراث، بی‌تا.
37)   صاوی جوینی، مصطفی، شیوه‌های تفسیر قرآن کریم، ترجمه، موسی دانش و حبیب روحانی، آستان قدس رضوی، مشهد، 1387.
38)   عاملی، جعفر مرتضی، حقائقی مهم پیرامون قرآن کریم، مترجم: حسن اسلام، دفتر انتشارات اسلامی، قم: ۱۳۷۵.
39)   عدوی، حمدی سلطان حسن احمد، القرائات الشاذة دراسة صوتیة و دلالیة، دار الصحابه للتراث بطنطا، طنطا-مصر: 1427 ق.
40)   طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، انتشارات اسلامی، قم: 1417 ق.
41)   طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، دارالفکر، بیروت: 1415.
42)  طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن (تحقیق با مقدمه محمد جواد بلاغی)، انتشارات ناصر خسرو، تهران: چاپ سوم، 1372 ش.
43)   طوسى، محمد بن حسن طوسى، المبسوط فی فقه الامامیه، المکنب المرتضویه، تهران: 1363.
44)  فاکر میبدی، محمد، رضوی، مجتبی، جواز قرائات سبع در نماز از منظر فقهای امامیه، مجله مطالعات قرائت قرآن، ش 4، بهار و تابستان 1394.
45)   فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، نشر هجرت، قم: چاپ دوم، 1410 ق.
46)   الفراء، ابوزکریا یحیی بن زیاد، معانى القرآن، دارالکتب العلمیه، بیروت: 2016 م.
47)   قاضی، عبدالفتاح، القرائات الشاذه و توجیهها من لغت العرب، دار الکتاب العربی، بیروت: 1401 ق.
48)   قاضی، عبدالجبار بن احمد، تنزیه القرآن عن المطاعن، بی‌تا: دار النهضة الحدیثة، بیروت: بی‌تا.
49)   ــــــ، متشابه القرآن، محقق: عدنان محمد زرزور، مکتبه دار التراث، قاهرة، بی‌تا.
50)   کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دارالکتاب الاسلامیه، تهران: 1407 ق.
51)   کمالی دزفولی، علی، شناخت قرآن، انتشارات اسوه، تهران: 1370 ش.
52)   محیسن، محمد سالم، المغنی فی توجیه القرائات العشر، دارالجیل- مکتبۀ الکلیات الازهریۀ، بیروت-قاهره: چاپ دوم، 1413 ق.
53)  مرتضوی، سید ابراهیم، طیب حسینی، سید محمود، دیدگاه زمخشری در مورد قرائات، مجله مطالعات قرائت قرآن، ش 12، 1398 ش.
54)   مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، تهران: 1385.
55)   مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، صدرا، قم‌: 1366.
56)   معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم: 1388.
57)   ــــــ، علوم قرآنی، مؤسسه فرهنگی التمهید، قم: چاپ چهارم، 1386 ش.
58)   مکى بن ابى طالب، الکشف عن وجوه القرائات السبع و عللها. حججها، موسسه الرساله، تهران: 1407 ق.
دوره 9، شماره 16
سال نهم، شماره شانزدهم، بهار و تابستان 1400 ش
شهریور 1400
صفحه 217-244
  • تاریخ دریافت: 13 بهمن 1399
  • تاریخ بازنگری: 15 خرداد 1400
  • تاریخ پذیرش: 15 خرداد 1400