قرائت رایجِ قرن هفتم در ایران (مصاحف آستان قدس رضوی)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکدۀ علوم قرآنی مشهد، ایران، «نویسندۀ مسئول»

2 دانش‌آموختۀ کارشناسی ‌ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه پیام نور، ایران

چکیده

دربارۀ قرائت رایج در هر کدام از امصار و اعصار اسلامی، اخبار پراکنده‌ای وجود دارد‌. این اخبار نمی‌توانند تصویر واضحی از پراکندگی و نحوۀ انتشار قرائات در دوره‌های مختلف مناطق اسلامی به دست دهند‌. یکی از شواهدی که به تکمیل چنین داده‌هایی کمک می‌کند، بررسی مصاحف مکتوب در آن زمان است‌. محققان این مقاله، پنج نسخه از مصاحف خطی قرن هفتم هجری موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی را انتخاب کرده و با استخراج آمار میزان مشابهت فرش الحروف و رسم المصحف این قرآن‌ها به رسم المصحف و قرائت قاریان بوم‌های مختلف، برای دستیابی به قرائت رایج ایران در قرن هفتم تلاش کرده‌اند‌. طبق آمار به‌دست‌آمده، تنها در قرآن شمارۀ 67 که کتابت آن به اوایل قرن هفتم باز می‌گردد، رسم مصحف همانند قرون گذشته بیشترین شباهت را به رسم مصحف بصره دارد؛ امّا در قرآن شمارۀ 84، بیشترین مشابهت به یک اندازه به هر دو رسم مصحف بصره و کوفه است‌. رسم سه مصحف دیگر نیز با حدود چهار درصد تفاوت، بیشترین شباهت را به رسم بوم کوفه و پس از آن بصره دارد و این نخستین‌بار طی قرون چهارم تا هفتم است‌. دربارۀ قرائت مضبوط در مصاحف نیز در ایران، از قرن‌های پنجم و ششم اندک‌اندک تمایل بیشتری به قرائات کوفی و به‌ویژه قرائت عاصم با هر دو روایتش پیدا شده بود‌. تنها اینکه در قرن هفتم وضوح و شدّت بیشتری یافته و به‌طور خاص بر قرائت عاصم متمرکز شده است‌.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the Common Recitation (Qira’at) in the 7th Century in Iran (Manuscripts of the Holy Shrine of Imam Reza)

نویسندگان [English]

  • Elaheh Shahpasand 1
  • خطیب خطیب 2
1 Associate Professor at University of Qurʾanic Sciences and Thoughts, Faculty of Quranic Sciences in Mashhad Mashhad, Iran
2 Faculty of Education, Modares University of Educational Sciences, Modares, Mashhad, Iran
چکیده [English]

There are scattered reports about common recitation (Qira’at) in various regions and eras of Islam. These reports cannot provide a clear picture of the diversity and dissemination of recitations (Qira’at) in different periods of Islamic regions. One of the pieces of evidence that can help complete such data is the examination of written manuscripts from that era. In this article, the researchers have selected five manuscripts from the 7th-century Hijri found in the library of the Holy Shrine of Imam Reza. By extracting statistics on the similarity of script and manuscript drawings in these Qurans with the script and recitations (Qira’at) of native reciters from different regions, they have attempted to identify the common recitation (Qira’at) in Iran in the 7th century. According to the obtained statistics, only in Quran number 67, which dates back to the early 7th century, does the manuscript drawing resemble that of the Basrah Quran the most, while in Quran number 84, the manuscript drawing resembles both the Basrah and Kufic manuscript drawings to an equal extent. The script of the other three Qurans also has the highest similarity, with approximately four percent difference, to the Kufic script, and then Basrah. This is the first time such findings have been reported from the 4th to the 7th centuries. Concerning the strong recitation (Qira’at) in the manuscripts in Iran, from the 5th and 6th centuries, there was a gradual inclination towards Kufic recitations (Qira’at), especially the recitation (Qira’at) of Asim with both its narrations. However, in the 7th century, more clarity and intensity were found, particularly focusing on the recitation (Qira’at) of Asim.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Manuscripts (Musahif)
  • Library of the Holy Shrine of Imam Reza
  • Script Similarity
  • Ten Recitations (Qira’at)
  • Asim
  • Hafs
  • and Shu’bah
  1. قرآن کریم، مصحف رایج‌.
  2. قرآن مخطوط شمارۀ 67، کتابخانۀ آستان قدس رضوی‌.
  3. قرآن مخطوط شمارۀ 84، کتابخانۀ آستان قدس رضوی‌.
  4. قرآن مخطوط شمارۀ 753، کتابخانۀ آستان قدس رضوی‌.
  5. قرآن مخطوط شمارۀ 1646، کتابخانۀ آستان قدس رضوی‌.
  6. قرآن مخطوط شمارۀ 2253، کتابخانۀ آستان قدس رضوی‌.
  7. ‏‫ابن‌ابی‌داود، عبدالله، کتاب المصاحف، تحقیق: محمد بن عبده، قاهره: الفاروق الحدیثة، ۱۴۲۳ق‌.
  8. ‏‫ابن‌عربی، ابوبکر، العواصم من القواصم، تحقیق: عمار طالبی، قاهره: مکتبة ‌دارالتراث، ۱۴۳۳ق‌.
  9. ‏‫ابوحیان اندلسی، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق: صدقی محمد جمیل، بیروت: دارالفکر، ۱۴۲۰ق‌.
  10. ‏‫اقبال آشتیانى، عبّاس، تاریخ مغول، تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۴ش‌.
  11. ‏‫پارچه‌باف دولتی، کریم، تاریخ تحول قرائات قرآن کریم در ایران طی قرون سه تا دوازده هجری قمری (پایان‌نامه دکتری)، تهران: دانشگاه واحد علوم و تحقیقات، ۱۳۹۲ش‌.
  12. پاکتچی، احمد. (۱۳۹۳). تاریخ علوم قرآن و حدیث در ایران. در تاریخ جامع ایران. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
  13. ‏‫دانی، ابوعمرو، البیان فی عدّ‌ای القرآن، تحقیق: غانم قدوری الحمد، کویت: مرکز المخطوطات و التراث، ۱۴۱۴ق‌.
  14. ‏‫دانی، ابوعمرو، جامع البیان فی القرائات السبع، امارات: جامعة الشارقة، ۱۴۲۸ق‌.
  15. ‏‫دانی، ابوعمرو، المقنع فی رسم مصاحف الأمصار، تحقیق: محمد الصادق قمحاوی، مصر: مکتبة الکلیات الأزهریة، بی‌تا‌.
  16. ‏‫ذهبی، شمس الدین، معرفة القراء الکبار، ‌بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق‌.
  17. ‏‫سجاوندی، محمد بن طیفور، علل الوقوف، تحقیق: محمّد بن عبدالله عیدی، بی‌جا، مکتبة الرشد، ۱۴۲۷ق‌.
  18. ‏‫شاه‌پسند، الهه، قرائت عاصم به روایت حفص از ابتدا تا اشتهار (پایان‌نامه دکتری)، مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۹۳ش‌.
  19. ‏‫شاه‌پسند، الهه؛ و عظیمیان، مژگان، قرائات رایج در ایران در قرن چهارم؛ بررسی موردی قرائت مضبوط در مصاحف آستان قدس رضوی، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شمارۀ 74، ۱۴۰۱ش‌.
  20. ‏‫شاو، استانفوردجی، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، مترجم: محمود رمضان‌زاده، مشهد: آستان قدس رضوی، ۱۳۷۰ش‌.
  21. ‏‫شریفیان‌فر، سیده‌مهناز، بررسی قرائات رایج در ایران در قرن 5 و6 هجری قمری براساس مصاحف آستان قدس رضوی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد)، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، ۱۳۹۷ش‌.
  22. ‏‫صفا، ذبیح الله، خلاصۀ تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران از آغاز تا پایان عهد صفوی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۶ش‌.
  23. ‏‫عظیمیان، مژگان، بررسی قرائت مضبوط در مصاحف مخطوط قرن چهارم آستان قدس رضوی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد)، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، ۱۳۹۶ق‌.
  24. ‏‫فروتن تنها، مصطفی. (۱۴۰۱). نقش ایرانیان در تاریخ علم قرائت تا قرن نهم هجری. مطالعات قرائت قرآن، (19)، 210-232.
  25. قاسم بن سلام، فضائل القرآن، تحقیق: مروان عطیه و دیگران، دمشق: دار ابن‌کثیر، ۱۴۱۵ق‌.
  26. ‏‫قزوینی، عمر بن علی، مشیخة القزوینی، تحقیق: عامر حسن صبری، ‌بیروت: دارالبشائر الإسلامیة، ۱۴۲۶ق‌.
  27. ‏‫ملایی و شاه‌پسند. (۱۳۹۸). بررسی قرائت مصاحف منسوب به ائمه(ع). مطالعات قرائت قرآن، (12)، 231-256.