رویکرد تفسیر طبری به قرائات به ویژه روایت حفص از قرائت عاصم

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 فارغ التحصیل دکتری، علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تهران،ایران(نویسنده مسئول)

2 . استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی قم ،ایران

چکیده

گزینش قرائت قاریان هفت‌گانه توسط ابن‌مجاهد (324ق) و سپس گزینش قاریان ده‌گانه و چهارده‌گانه توسط عالمان دوره‌های بعد، این قرائت‌ها را بر دیگر قرائات برتری داد، به حدی که برخی از اهل‌تسنّن قرائت‌های هفت‌گانه و برخی دیگر، قرائت‌های ده‌گانه را متواتر پنداشتند. از آنجا که این دسته‌بندی‌ها برای قرائت‌ها و قاریان پس از ابن‌مجاهد رواج یافت، توجه به آثار مکتوب پیش از ابن‌مجاهد در اعتبارسنجی قرائت قاریان اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا از دسته‌بندی‌های ابن‌مجاهد و دیگران متأثر نیست. یکی از آثار غنی که تحت تأثیر دسته‌بندی‌های قرائی قرار نگرفته، تفسیر جامع البیان از محمد بن جریر طبری (310ق) است. پژوهش حاضر با هدف کشف جایگاه قرائت‌ها نزد طبری و با روش مطالعۀ کتابخانه‌ای به بررسی عملکرد طبری در مواجهه با قرائت‌های مختلف قاریان در تفسیر جامع البیان می‌پردازد و در این راستا به رویکرد وی نسبت به روایت حفص از قرائت عاصم توجه ویژه می‌کند. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که طبری به تواتر قرائت‌های ده‌گانه باور نداشته است، بلکه در بسیاری از آیات، قرائت برخی از قاریان ده‌گانه را جایز ندانسته است. همچنین ملاحظۀ رویکرد طبری به روایت حفص نشان می‌دهد که وی نه تنها روایت حفص را روایتی متواتر یا روایتی صحیح نمی‌دانست، که حتی آن را در حد قرائت‌ها و نقل‌های شاذ و غیرمشهور نیز نپذیرفته بود و از توجه و نقل آن به کلی امتناع می‌ورزید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Tabari’s Exegetical Approach, with a Focus on Hafs’ Recitation from Asim

نویسندگان [English]

  • Hamed Sharifinasab 1
  • Ruhollah Bahadori 2
1 . PhD Graduate in Quranic and Hadith Sciences, University of Tehran, Iran (Corresponding Author):
2 . Rouhollah Bahadori Jahromi, Assistant Professor, Department of Islamic Teachings, Qom University of Medical Sciences, Iran
چکیده [English]

The selection of the seven canonical recitations by Ibn Mujahid (d. 324 AH), followed by the subsequent selections of ten and fourteen recitations by later scholars, significantly distinguished these recitations from others. This distinction led some Sunni scholars to regard the seven, and others the ten recitations, as mutawatir (massively transmitted). As these classifications gained prominence after Ibn Mujahid, it becomes essential to analyze the earlier written works to evaluate the legitimacy of these recitations, as they remain unaffected by the categorizations introduced by Ibn Mujahid and his successors. A notable example of such an early work is the extensive commentary Jami’ al-Bayan by Mohammad bin Jarir al-Tabari (d. 310 AH), which is free from the biases of later classifications. This research aims to elucidate Tabari’s perspective on various recitations by employing a library-based methodology to explore how he addressed the different recitations of the Quran in his Jami’ al-Bayan, particularly focusing on his treatment of the narration of Hafs from Asim. The results suggest that Tabari did not endorse the tawatur (massively transmission) of the ten canonical recitations. In fact, he often deemed the recitations of certain ten reciters as impermissible in various verses. Additionally, an analysis of Tabari’s stance on the Hafs narration indicates that he did not recognize it as mutawatir or as a reliable narration; he did not even equate it with lesser-known or anomalous recitations and intentionally avoided acknowledging or transmitting it.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tabari
  • Jami’ al-Bayan
  • Quranic Recitations (Qira’at)
  • Hafs
  • Asim
  1. منابع

    1. ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمان بن ابوحاتم محمد بن ادریس رازی، الجرح و التعدیل، حیدرآباد: دائرة المعارف العثمانیة، 1373ق.
    2. ابن‌جزری، محمد بن محمد، النشر فی القراءات العشر، بیروت: الکتب العلمیۀ، بی‌تا.
    3. ابن‌جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة فی طبقات القراء، قاهره: مکتبة ابن تیمیة، 1351ق.
    4. ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمان بن علی، الموضوعات، مدینه: المکتبة السلفیة، 1388ق.
    5. ابن‌حبان، ابوحاتم محمد بن حبان، الثقات، حیدرآباد: دائرة المعارف العثمانیة، 1403ق.
    6. ابن‌حبان، ابوحاتم محمد بن حبان، المجروحین، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
    7. ابن‌حجر، احمد بن علی عسقلانی، تقریب التهذیب، سوریه: دارالرشید، 1406ق.
    8. ابن‌حجر، احمد بن علی عسقلانی، تهذیب التهذیب، بیروت: دارالفکر، 1404ق.
    9. ابن‌حزم، ابومحمد علی بن احمد، المحلی بالآثار، بیروت: دارالآفاق الجدیدة، بی‌تا.
    10. ابن‌عدی، ابواحمد عبدالله جرجانی، الکامل فی معرفة ضعفاء المحدثین، بیروت: دارالفکر، 1405ق.
    11. ابن‌قباقبی، محمد بن خلیل، إیضاح الرموز و مفتاح الکنوز فی القراءات الأربع عشرة، عمان، دار عمار، 1424ق.
    12. ابن‌مجاهد، احمد بن موسی، السبعة فی القراءات، مصر، دارالمعارف، 1400ق.
    13. ابن‌معین، ابوزکریا یحیی بن معین، تاریخ ابن‌معین بروایة ابن‌محرز (معرفة الرجال)، دمشق: مجمع اللغة العربیة، 1405ق.
    14. ابن‌معین، ابوزکریا یحیی بن معین، تاریخ ابن‌معین بروایة الدارمی، دمشق: دارالمأمون للتراث، 1400ق.
    15. ابن‌مهران، احمد بن حسین بن مهران، الغایة فی القراءات العشر، عربستان، دارالشواف، 1405ق.
    16. ابوزرعه، عبیدالله بن عبدالکریم، سؤالات البرذعی (اجوبة أبی‌زرعة الرازی عن أسئلة البرذعی)، مدینه: الجامعة الإسلامیة، 1402ق.
    17. احمد بن حنبل، العلل و معرفة الرجال بروایة عبدالله، بیروت: المکتب الإسلامی، ریاض: دارالخانی، 1408ق.
    18. بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الأوسط، ریاض: دارالصمیعی، 1418ق.
    19. بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
    20. بخاری، محمد بن اسماعیل، الضعفاء (الضعفاء الصغیر)، حلب: دارالوعی، 1404ق.
    21. بکری، یحیی بن عبدالله شِهری، حفص بن سلیمان اسدی راوی قراءة عاصم بین الجرح و التعدیل، عربستان: المکتبة البَکریة، 1442ق.
    22. بلاغی، محمد جواد، آلاء الرحمن، قم: بنیاد بعثت، 1420ق.
    23. بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، السنن الصغیر، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1412ق.
    24. بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، السنن الکبری (السنن الکبیر)، حیدرآباد (هند): دائرة المعارف العثمانیة، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
    25. بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، شعب الإیمان، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1410ق.
    26. بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، معرفة السنن و الآثار، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1412ق.
    27. ترمذی، ابوعیسی محمد بن عیسی، سنن الترمذی، مکة: مکتبة التجاریة، بی‌تا.
    28. حموی، یاقوت، معجم الادباء، بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1414ق.
    29. خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت: دارالکتاب العربی، بی‌تا.
    30. خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، موضح أوهام الجمع و التفریق، بیروت، دارالمعرفة، 1407ق.
    31. دارقطنی، ابوالحسن علی بن عمر، سنن الدارقطنی، بیروت: دارالمعرفة، 1386ق.
    32. دمیاطی، احمد بن محمد، اتحاف فضلاء البشر فی القراءات الأربعة عشر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422ق.
    33. ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستة، جدة: دارالقبلة، 1413ق.
    34. ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، دیوان الضعفاء و المتروکین، مکه: النهضة الحدیثة، 1387ق.
    35. ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1410ق.
    36. ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، میزان الإعتدال، بیروت: دارالمعرفة، 1382ق.
    37. ذهبی، محمد حسین، التفسیر والمفسرون، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
    38. زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان‏، بیروت: احیاء التراث العربی، بی‌تا.
    39. زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان‏، بیروت: المعرفۀ، 1410ق.
    40. ستوده‌نیا، محمدرضا و قاسم نژاد، زهرا، تاثیر سیاق در ترجیح قرائات در تفسیر طبری، مطالعات قرآن و حدیث، سال6، ش12، بهار و تابستان 1392ش.
    41. سیوطی، جلال الدین، الاتقان،بیروت: دارالکتاب العربی، 1421ق.
    42. سیوطی، جلال الدین، طبقات المفسرین، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
    43. شریفی‌نسب، حامد و بابایی، علی‌اکبر، بررسی و تحلیل تعبیر «قرائة العامة» و تعابیر مشابه آن در تفسیر فراء، مطالعات قرائت قرآن، سال6، ش10، 1397ش.
    44. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت: دارالتراث، 1387ق.
    45. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، بیروت، دارالمعرفة، 1412ق.
    46. عقیلی، ابوجعفر محمد بن عمرو، الضعفاء، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1404ق.
    47. فخر رازی، فخر الدین محمدبن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت: احیاء التراث العربی، 1420ق، چاپ‌سوم.
    48. فراء، ابوزکریاء یحیی بن زیاد، معانی‌القرآن، چاپ‌دوم، مصر: الهیئۀ المصریۀ، 1980م.
    49. مسلم، ابوالحسین مسلم بن حجاج، الکنی و الأسماء، مدینه: الجامعة الإسلامیة بالمدینة، 1404ق.
    50. محمدی، محمدحسین، اخلاقی، محمد یحیی، امینی تهرانی، محمد. قرائات و حجیت آن از منظر ابوجعفر طبری و امین‌الاسلام طبرسی. مطالعات قرائت قرآن, 1401; 10(19): 289-311. doi: 22034/qer.2023.7598
    51. معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، قم: موسسۀ فرهنگی التمهید، 1381ش، چاپ‌‌چهارم.
    52. نسائی، احمد بن شعیب، الضعفاء و المتروکون، حلب: دارالوعی، 1396ق.