تحلیل اسناد و متن اخبار لحن در رسم الخط

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استاد تمام گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران (نویسنده مسئول)

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن وحدیث، دانشگاه شهیدچمران اهواز، اهواز،ایران

چکیده

وجود برخی کلمات در قرآن کریم که رسم‌الخط آنها با املای رسمی عربی تفاوت دارد، از دیرباز پرسش‌هایی را درباره علل، دلایل و درستی یا نادرستی این اختلاف‌ها مطرح کرده است. یکی از منابع مورد استفاده در این بحث، نقل‌هایی است که از صحابه و تابعین درباره این تفاوت‌های رسم‌الخطی روایت شده است. این اخبار به صراحت به وجود خطا در کتابت قرآن و تأیید، رد یا توجیه این موارد اشاره می‌کنند. اما این اخبار کدامند؟ تا چه اندازه معتبرند؟ و به چه زمانی برمی‌گردند؟ مقاله پیشِ ‌رو که به روش تحلیلی-توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای نگاشته شده، تلاش دارد این اخبار را گردآوری، نقد و بررسی کرده و به‌ویژه زمان پیدایش آنها را مورد بررسی قرار دهد. نتایج این بررسی‌ها نشان می‌دهد که احتمالاً این اخبار از لحاظ سند و متن به نیمه دوم قرن سوم هجری برمی‌گردند و نمی‌توان به آسانی اثبات کرد که در عصر صحابه به وجود آمده‌اند. همچنین، شبکه اسناد مرتبط با اخبار منتسب به عثمان فاقد شرایط لازم برای ایجاد اطمینان است و بنابراین نمی‌توان از آن به عنوان مدرکی معتبر استفاده کرد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Transmission and Text of Reports on Lahn in Quranic Orthography

نویسندگان [English]

  • Qasim Bustani 1
  • sima Albooghbeash 2
1 . Full Professor in Quranic and Hadith Sciences Department at Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran (Corresponding Author)
2 . PhD Candidate in Quranic and Hadith Sciences at Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
چکیده [English]

The presence of specific terms in the Quran that deviate from standard Arabic orthography has historically prompted inquiries into the underlying reasons, justifications, and the validity of these variations. A significant source for this discourse includes the accounts relayed by the Companions and Followers concerning these orthographic anomalies. These accounts explicitly discuss the identification of errors in the Quranic text, alongside the affirmation, denial, or rationale for such discrepancies. However, what exactly are these accounts? How trustworthy are they? And what historical context do they belong to? This article employs an analytical-descriptive approach, utilizing library resources to compile, evaluate, and scrutinize these accounts, with a particular emphasis on identifying their chronological origins. The results suggest that these accounts likely trace back to the latter part of the 3rd century AH regarding both their transmission and textual content, making it challenging to assert their existence during the time of the Companions. Furthermore, the transmission chains associated with the reports attributed to Uthman do not meet the requisite standards for reliability, thus rendering them inadequate as reliable evidence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hadith Criticism
  • Methodology of Transmission and Text Analysis
  • Orthography
  • Quran

مراجع

  1. أزهرى، محمد‌‌بن احمد، تهذیب اللغة، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏، بی‌‌تا.
  2. ابن‌ابى‌داود، عبدالله بن سلیمان سجستانى، المصاحف‏، قاهره: الفاروق الحدیثة للطباعة و النشر، 1423ق.
  3. ابن‌الانباری، ‌أبوالبرکات، البیان فی غریب اعراب القرآن‌، تحقیق: دکتر طه عبدالحمید طه و مصطفی السقا، قم: انتشارات الهجره، 1362 ش.
  4. .............................، الانصاف فی مسائل الخلاف‌، تحقیق: محمد محیی الدین، مطبعه السعاده، بی‌تا.
  5. .............................، أسرار العربیه، دمشق: مطبعه الترقی، بی‌تا.
  6. ابن‌أثیر جزری، علی بن أبی الکرم، اللباب فی تهذیب الأنساب، بیروت: دارصادر، بی‌تا.
  7. ابن‌تیمیه، أحمد بن عبدالحلیم، مجموع فتاوى ابن‌تیمیة، السعودیة: الرئاسة العامة لشؤون الحرمین، بی‌تا.
  8. ابن‌الجزری، محمد بن محمد، النشر فی القراءات العشر‌، تحقیق: علی محمد ضباع، مصر، المکتبة التجاریة الکبری، بی‌تا.
  9. ابن‌حبان، محمد، الثقات، حیدر آباد، مؤسسة الکتب الثقافیة، 1393م.
  10. ابن‌حجر، علی بن أحمد عسقلانی، تهذیب التهذیب، بیروت: دارالفکر، 1984م.
  11. ..........................................، هدی الساری، چاپ اول،‌قاهره: دارالربان للتراث، 1986م.
  12. ..........................................، تقریب التهذیب‌، تحقیق: عبدالوهاب عبداللطیف، دارالمعرفة، بیروت: 1975م.
  13. ..........................................، لسان المیزان، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1390ق.
  14. ابن‌حنبل، احمد، مسند احمد، بیروت: دار صادر، بی‌تا.
  15. ابن‌شهرآشوب، محمد علی، معالم العلماء، بی‌جا، بی‌تا.
  16. ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، تأویل مشکل القرآن‌، تحقیق: السید احمد صقر، دار احیاء الکتب العربیه، بی‌تا.
  17. ابن‌منظور، جمال‌الدین بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، بی‌تا.
  18. ابن‌‌زبا‌له‌، محمد بن حسن اخبار المدینه، تصحیح و تنظیم: بن سلامه، صلاح‌ عبدالعزیز، 1424ق.
  19. آقایی، سید علی، «پدیده حلقه مشترک در سندهای روایات: تبیین و تحلیل»، مجله مطالعات تاریخ اسلام، شمارۀ 7، 1389ش.
  20. ...................، «تاریخ‌‌گذاری احادیث بر مبنای روش تحلیل ترکیبی اسناد. متن: امکانات و محدودیت‌‌ها»، مجلۀ مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، سال هفدهم شماره 2، پیاپی 50، پاییز و زمستان 1390ش.
  21. ..................، تاریخ‌‌گذاری حدیث: روش‌‌ها و نمونه‌‌ها، تهران: حکمت، 1390ش.
  22. أبونعیم، أحمد بن عبدالله، معرفة الصحابة‌، تحقیق: عادل بن یوسف العزازی، ریاض: دارالوطن للنشر، 1419ق.
  23. أبیاری، إبراهیم، تاریخ القرآن، لبنان: دارالکتاب المصری و اللبنانی، 1991م.
  24. باقلانی، محمد بن طیب، الإنتصار للقرآن‏، عمان/بیروت: دارالفتح/دار ابن‌حزم، 1422ق.
  25. بخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح، بی‌جا، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1401ق.
  26. بستانی، قاسم، مکاتب (مدارس) نحو عربی، اهواز، مجموعه مقالات همایش مدیران گروه‌‌های زبان و ادبیات عربی دانشگاه‌‌های کشور، 1382ش.
  27. جواهری، محمد، المفید من معجم رجال الحدیث، قم: مکتبة المحلاتی، 1424ق.
  28. حمد، غانم قدوری، رسم المصحف دراسة لغویة تاریخیة، بغداد: 1982م.
  29. خاروف، محمد فهد، المیسر فی القراءات الاربعه عشره، مراجعه محمد کریم راجح، چاپ اول، دمشق و بیروت: دار ابن‌کثیر و دارالکلم الطیب، 1995م.
  30. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد‌، تحقیق: مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1417ق.
  31. خوئی، آیه الله سید أبوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم: موسسة احیاء آثار الامام الخوئى، بی‌تا.
  32. خوئی، معجم رجال الحدیث، قم: موسسة احیاء آثار الامام الخوئى، 1413ق.
  33. دانی، عثمان بن سعید، المقنع فی رسم مصاحف الامصار‌، تحقیق: محمد صادق قمحاوی، مصر، بی‌نا، 1978م.
  34. ذهبی، محمد بن عبدالله، میزان الاعتدال فی نقد الرجال‌، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت: دارالمعرفة، 1963م.
  35. ................................، سیر أعلام النبلاء، بیروت: طبع مؤسسة الرسالة، بی‌تا.
  36. ...............................، تذکرة الحفاظ، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
  37. راغب اصفهانى، حسین‌‌بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن‏، بیروت: دارالقلم، بی‌‌تا.
  38. رضایی هفتادر، حسن، زارعی، نفیسه. (1402). نقد دیدگاه گلدزیهردر تشابه قرائات قرآن وعهدین. مطالعات قرائت قرآن، 11(20), 263-284.
  39. رجب زاده، شبنم، مستفید، حمید رضا، حاجی عبدالباقی، مریم. (1402). تحلیل تطور مقاییس قرائی. مطالعات قرائت قرآن، 11(20)، 12-45.
  40. زرقانی، عبدالعظیم، مناهل العرفان، بیروت: دار أحیاء للکتب العربیة، بی‌تا.
  41. سمرقندی، نصر بن محمد، التفسیر‌، تحقیق: محمود مطرجی، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
  42. سیبویه، عمرو بن عثمان، الکتاب، مصر، مطبعه بولاق، 1316ق.
  43. سیوطی، عبدالرحمن بن أبی بکر، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق: سعید المندوب، لبنان: دارالفکر، 1416ق.
  44. .........................................، الدر المنثور، بیروت: دارالمعرفة للطباعة و النشر، بی‌تا.
  45. .........................................، الجامع الصغیر، بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1401ق.
  46. .........................................، الاقتراح فی علم أصول النحو‌، تحقیق: احمد محمد قاسم، قم: افست نشر ادب الحوزه، بی‌تا.
  47. شلبی، عبدالفتاح، رسم المصحف والاحتجاج به فی القراءات، مصر: مکتبة النهضة،1960م.
  48. صابونی، أبوعبدالله، نکت الانتصار لنقل القرآن‌، تحقیق: محمد زغلول سلام، اسکندریه: منشآة المعارف، 1971م.
  49. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان‌، تحقیق: شیخ خلیل میس و صدقی جمیل العطار، بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1415ق.
  50. عفیفی، فوزی سالم، نشأة و تطوّر الکتابة الخطیة العربیة و دورها الثقافی و الاجتماعی، کویت: وکالة المطبوعات، 1980م.
  51. عکبری، عبدالله بن حسنی، إملاء ما من به الرحمن من وجوه الاعراب و القراءات فی جمیع القرآن، تحقیق: ابراهیم عطوَه عوض، مصر: مکتبه مصطفی البابی و اولاده- محمد محمود و شرکاء، 1969م.
  52. فراء، یحیی بن زیاد، معانی القرآن‌، تحقیق: احمد یوسف نجاتی و محمد علی النجار، مصر: دارالکتب المصریه، 1955م.
  53. فضلی، عبدالهادی، مقدمه‌‌ای بر تاریخ قراءات قرآن کریم، نگارش: سید محمدباقر حجّتی، تهران: سازمان حج و اوقاف و امور خیریه، بی تا.
  54. قرطبی، محمد بن أحمد، تفسیر الجامع لأحکام القرآن الکریم‌، تحقیق: أبوإسحاق إبراهیم أطفیش، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1405ق.
  55. قلقشندی، أحمد بن علی، صبح الأعشى فی صناعة الإنشاء، مصر: المؤسسة المصریة العامة، بی‌تا.
  56. کبری زاده، طاش، مفتاح السعاده، هند: دائره المعارف النظامیه، بی‌تا.
  57. متقی هندی،‌ علی بن عبدالملک، کنز العمال‌، تحقیق: شیخ بکری حیانی و شیخ صفوة السقا، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1409ق.
  58. مزی، جمال‌الدین أبوالحجاج یوسف، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال‌، تحقیق: د. بشار عواد، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1998م.
  59. مسلم نیسابوری، ابن‌حجّاج، الصحیح، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
  60. مکرم، عبدالعال سالم، القرآن الکریم و أثره فی الدراسات النحویه، مصر: دارالمعارف، 1968م.
  61. مکی، ابن‌أبی طالب قیسی، مشکل اعراب القرآن‌، تحقیق: یاسین محمد السواس، بی‌جا، انتشارات نور، 1362ش.
  62. مناوی، محمد عبدالرؤوف، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر‌، تحقیق: أحمد عبدالسلام، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415ق.
  63. معارف، مجید، درآمدی بر مطالعات حدیثی در دوران معاصر، تهران: سمت، 1400ش.
  64. معرفت، محمد هادى، علوم قرآنى، قم: التمهید، 1381ش.
  65. مصطفوى، حسن‏، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم‏، بیروت: دارالکتب العلمیة- مرکز نشر اثار علامه مصطفوی‏، بی‌‌تا.
  66. موتسکی، هارالد، حدیث اسلامی؛ خاستگاه‌ها و سیر تطور، قم: موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، 1390ش.
  67. هروى، أبوعبید، قاسم بن سلام، فضائل القرآن‌، تحقیق: مروان العطیة، ومحسن خرابة، ووفاء تقی الدین، بیروت: دار ابن‌کثیر، 1415ق.

یعقوب، أمیل بدیع، الموسوعة الصرف و النحو و الاعراب، ترجمه قاسم بستانی و محمد رضا یوسفی، قم: انتشارات اعتصام، 1420ق.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 02 مرداد 1402
  • تاریخ بازنگری: 28 اسفند 1402
  • تاریخ پذیرش: 28 فروردین 1403

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار