تاریخ‌گذاری روایت «سبعة أحرف» بر اساس روش تحلیل ترکیبی إسناد-متن

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

2 نویسنده مسئول، دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اراک،

10.22034/qer.2025.18877.1261

چکیده

هدف: روایت «سبعة أحرف» یکی از مهم‌ترین مباحث تاریخ قرآن است که به نزول قرآن بر هفت حرف اشاره دارد. این روایت، به دلیل تحریرهای گوناگون، تفاسیر مختلفی یافته و گاه به شبهۀ تحریف قرآن دامن زده است. هدف پژوهش حاضر، تاریخ‌گذاری روایت «سبعة أحرف» با بهره‌گیری از روش تحلیلی و ترکیبی إسناد-متن در منابع فریقین است.
روش: تحقیق حاضر با رویکرد توصیفی–تحلیلی و روش تاریخ‌گذاری ترکیبی انجام شده است. بدین صورت که ابتدا تحریرهای مختلف روایت گردآوری و شبکه إسناد آن ترسیم شد، سپس محتوای متن تحلیل گردید و در نهایت داده‌های سندی به تحلیل متنی افزوده شد تا سیر تاریخی روایت بازسازی شود.
یافته‌ها: بررسی‌ها نشان می‌دهد که روایت «سبعة أحرف» در منابع اهل سنت بسامد بیشتری دارد و در منابع اولیه شیعه حضور ندارد، مگر در آثار شیخ صدوق که خود با باورهای کلامی او تعارض دارد. بیشتر این روایات فاقد حلقه مشترک اصلی‌اند و تنها در ماجرای اختلاف قرائت عمر و هشام بن حکیم در سورۀ فرقان، حلقۀ مشترک اصلی (ابن شهاب زهری) و حلقه‌های مشترک فرعی (مالک بن انس، لیث) مشاهده می‌شود. افزون بر این، برخی تحریرها دلالت دارند که مقصود از «هفت حرف» ناظر به حوزه معنا و تفسیر قرآن بوده است، نه اختلاف قرائات اصطلاحی.
نتیجه‌گیری: تحلیل ترکیبی إسناد-متن نشان می‌دهد که روایت «سبعة أحرف» با مسئلۀ اختلاف قرائات سبعه ارتباطی ندارد و بیشتر ناشی از عوامل زبانی و لهجه‌ای بوده است. تاریخ‌گذاری بیرونی این روایات آن‌ها را به سال‌های پایانی حیات پیامبرa منسوب می‌سازد، اما واکنش‌های شدید صحابه در برابر اختلاف قرائت نشان می‌دهد که پدیدۀ قرائات به معنای مصطلح، در صدر اسلام وجود نداشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Dating the Ḥadīth of “Seven Aḥruf (Letters)” Based on the Combined Isnād-Text Analysis Method

نویسندگان [English]

  • Abdolhadi Faghhizadeh 1
  • Fatemeh Dastranj 2
1 Professor, Department of Quran and Hadith Sciences, University of Tehran.
2 Corresponding Author, Associate Professor, Department of Quranic and Hadith Sciences, Faculty of Humanities, Arak University, Arak, Iran
چکیده [English]

Objective: The ḥadīth of sabʿat aḥruf (“seven letters”) is one of the most debated topics in Qurʾānic studies. Due to its multiple textual versions, this narration has given rise to diverse interpretations and, at times, raised doubts about Qurʾānic integrity. The present study aims to date the sabʿat aḥruf narration by employing a combined isnād–matn analytical method across both Sunni and Shīʿī sources.
Method: This research adopts a descriptive–analytical approach and a combined isnād–matn dating method. First, different textual variants were collected and isnād networks reconstructed; then, textual content was analyzed and enriched with isnād data to reconstruct the historical development of the narration.
Results: The study shows that this narration occurs far more frequently in Sunni sources than in early Shīʿī works, appearing only in al-Ṣadūq’s writings, which nevertheless conflict with his doctrinal position affirming a single mode of Qurʾānic revelation. Most isnād networks lack a common core transmitter, except for reports describing the dispute between ʿUmar ibn al-Khaṭṭāb and Hishām ibn Ḥakīm over Sūrat al-Furqān, where Ibn Shihāb al-Zuhrī functions as the main common link and Mālik ibn Anas and Layth as secondary links. Furthermore, some variants interpret the “seven letters” as pertaining to Qurʾānic meaning and exegesis rather than formal recitational differences.
Conclusions: The isnād–matn analysis indicates that the sabʿat aḥruf narration is not directly related to the concept of the canonical qirāʾāt sabʿa but rather to dialectal and linguistic facilitation. External dating attributes the narration to the final years of the Prophet’s life, while the companions’ surprise at hearing variant recitations suggests that systematic variant readings did not exist in early Islam.   

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dating
  • Sabʿat Aḥruf
  • Qurʾānic Revelation
  • Common Link
  • Variant Readings
ابن‌انس، مالک، موطأ الإمام مالک‏، تحقیق محمد مصطفى أعظمی، ابوظبی: مؤسسه زاید بن سلطان آل نهیان للأعمال الخیریة والإنسانیة، 1425ق.
ابن‌حنبل، احمد بن محمد، مسند الإمام أحمد بن حنبل، تحقیق عامر غضبان، ابراهیم زیبق و دیگران، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1416ق.
ابن‌شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب علیهم السلام، قم: علامه، 1379ق.
ابن‌قتیبه، عبد الله سلام، المعارف، مصر: الهیات المصریه، چاپ دوم، 1992م.
ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن أبی داود، تحقیق سید ابراهیم، قاهره: دار الحدیث، چاپ اول، 1420ق.
آقایی، سیدعلی، «تاریخ‌گذاری احادیث بر مبنای روش تحلیل ترکیبی اسناد - متن: امکانات و محدودیت‌ها»، صحیفه مبین، شماره 50، صص 101-140، 1390.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق وزارت اوقاف، قاهره: جمهوریة مصر العربیة، چاپ دوم، 1410ق.
ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، تحقیق و شرح احمد محمد شاکر، قاهره: دار الحدیث، چاپ اول، 1419ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل بیت علیهم السلام، 1409ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، هدایة الأمة إلى أحکام الأئمة علیهم السلام، مشهد: آستانة الرضویة المقدسة، مجمع البحوث الإسلامیة، 1414ق.
حسومی، ولی ‌‌الله، نقد و بررسی آراء خاورشناسان در مورد احادیث نبوی، قم: انتشارات دانشکده اصول‏الدین، 1391.
حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
راد، علی، خاورشناسان و حدیث امامیه، علوم حدیث، شماره 78، صص 23-59، 1394.
سیوطی، عبد الرحمن ابی بکر، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق فواز احمد زمرلی، بیروت: دار الکتاب العربی، 1421ق.
صدوق، محمد بن على بن بابویه، الاعتقادات الامامیه، قم: کنگره شیخ مفید، چاپ دوم، 1414ق.
صدوق، محمد بن على بن بابویه، الخصال، تصحیح علی اکبر غفاری، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ پنجم، 1416ق.
صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیهم، تحقیق محسن عباسعلی کوچه باغی، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1404ق.
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفه، چاپ اول، 1412ق.
عروسی حویزی، عبد علی، تفسیر نور الثقلین، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، قم: اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415ق.
عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380.
فیض کاشانی، محمد حسن، الوافی، اصفهان: کتابخانه امیر المؤمنین علی علیه السلام، 1406ق.
قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق حسین درگاهی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1368.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تصحیح طیب موسوی جزائری، قم: دار الکتاب، چاپ سوم، 1404ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم: دار الحدیث، چاپ اول، 1429ق.
گلدزیهر، ایگناس، گرایش‌های تفسیری در میان مسلمانان، ترجمه ناصر طباطبایی، تهران: ققنوس، 1383.
مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، تحقیق جمعی از محققان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
مجلسی، محمدباقر، مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چاپ دوم، 1404ق.
مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تصحیح محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره: دار الحدیث، چاپ اول، 1412ق.
معارف، مجید؛ شفیعی، سعید، درآمدی بر مطالعات حدیثی در دوران معاصر، تهران: سمت، 1394.
مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1423ق.
نسائی، احمد بن علی، السنن الکبری، تحقیق عبدالفتاح ابو غده، حلب: مکتب مطبوعات اسلامیه، بی‌تا.
نسائی، احمد بن علی، المجتبى من السنن، تحقیق بیت الأفکار الدولیة، اردن: بیت الأفکار الدولیة، چاپ اول، بی‌تا.
نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1408ق.
Cook, Michael, Early Muslim Dogma: A Source-Critical Study, Cambridge: Cambridge University Press, 1981.
Motzki, Harald, Dating Muslim Tradition: A Survey, Arabica, vol. 52, no. 2, 2005.
Motzki, Harald, Quevadis, Hadith-Forschung? Eine Kritische Untersuchung von G.H.A. Juynboll: "Nafi’ mawla of Ibn ‘Umar, his position in Muslim Hadith Literature", Der Islam, 1996.
Motzki, Harald, The Murder of Ibn Abī l-Ḥuqayq: On the Origin and Reliability of Some Maghāzī-Reports, in The Biography of Muḥammad: The Issue of the Sources, Leiden: Brill, 2000.
Schacht, Joseph, A Revaluation of Islamic Tradition, Journal of the Royal Asiatic Society, pp. 156-165, 1949.
Juynboll, G.H.A., Early Islamic Society as Reflected in Its Use of Isnāds, Le Muséon, vol. 107, no. 12, 1994.
Juynboll, G.H.A., Reappraisal of Some Technical Terms in Ḥadīth Science, Islamic Law and Society, vol. 8, 2001.
Juynboll, G.H.A., Nāfiʿ, the Mawlā of Ibn ʿUmar, and His Position in Muslim Ḥadīth Literature, Der Islam, vol. 70, 1993.
Juynboll, G.H.A., Some Isnād-Analytical Methods Illustrated on the Basis of Several Women-Demeaning Sayings from Ḥadīth Literature, Al-Qanṭara, vol. X, 1989.