نقد و بررسی تعدد و تواتر قرائات؛ رویکرد جدید

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

نویسنده مسئول، دانشیار موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی ره

10.22034/qer.2025.20662.1284

چکیده

 بدون تردید، اصل قرآن کریم با تواتر قطعی به اثبات رسیده است، اما شیوه‌های قرائت آن، گونه‌های متفاوتی را در بر می‌گیرد. از دیرباز در عرصۀ علوم قرآنی این پرسش مطرح بوده است که آیا این تعدد در قرائات، ریشه در قول یا تقریر پیامبر اکرم دارد و سلسلۀ قرائات به ایشان بازمی‌گردد (پدیده‌ای آسمانی)، یا این تفاوت‌ها نتیجۀ رویدادهای دورۀ پس از رسالت و تأثیرپذیرفته از عوامل تاریخی، زبانی و جغرافیایی است که ریشه در عملکرد خود قاریان دارد (پدیده‌ای زمینی). البته باید توجه داشت که نفی تواتر، لزوماً به معنای وحدت قرائت نیست. محققانی از اهل سنت و شیعه دیدگاه‌های متفاوتی در این زمینه دارند؛ برخی قائل به منشأ نبوی برای قرائات هستند و گروهی دیگر، آن را حاصل تحولات پسینی می‌دانند. هر کدام نیز برای اثبات دیدگاه خود به مجموعه‌ای از دلایل و مستندات استناد کرده‌اند. در مقالۀ حاضر، گردآوری اطلاعات به شیوۀ کتابخانه‌ای و تحلیل و ارزیابی دیدگاه‌ها به روش توصیفی - تحلیلی صورت گرفته است. در این نوشتار، ادلۀ اثبات تعدد و تواتر قرائات مورد بررسی و نقد قرار گرفته و در نهایت، دیدگاه امامان معصوم مبنی بر وحدت قرائت تبیین شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Critical Study of the Multiplicity and Transmission of Qur'anic Readings: A New Approach

نویسنده [English]

  • jafar anvari
Corresponding author, Associate Professor, Imam Khomeini Educational and Research Institute
چکیده [English]

Undoubtedly, the original text of the Noble Qur’an has been transmitted through definitive tawātur (mass transmission), but the various modes of its recitation encompass diverse forms. Since early times in Qur’anic studies, the question has been raised as to whether this multiplicity of readings originates from the Prophet Muhammad’s (peace be upon him) verbal teaching or approval—hence a divinely sanctioned phenomenon—or whether it is the outcome of post-prophetic developments influenced by historical, linguistic, and geographical factors, thus reflecting human intervention. It is important to note, however, that denying the tawātur of recitations does not necessarily entail the existence of a single, unified mode of recitation. Scholars from both Sunni and Shi'a traditions have expressed differing views on this matter: some assert a Prophetic origin for the variant readings, while others consider them the result of later developments. Each camp supports its position with various arguments and textual evidence. In this paper, using a library-based data collection method and a descriptive-analytical approach, the arguments for the multiplicity and tawātur of Qur'anic recitations are examined and critiqued. Ultimately, the study explicates the view of the Imams from the Ahl al-Bayt (peace be upon them), which advocates for the unity of recitation
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Recitation
  • Unity of Recitation
  • Transmission of Recitations
  • Multiplicity of Readings
  • Recitation of the Prophet Muhammad (PBUH)
ابن‌جزری، محمد‌بن‌محمد، النشر فی القرائات العشر، بیروت: دارالکتاب العربی، بی‌تا.
ابن‌جنی، عثمان، المحتسب فی تبیین وجوه شواذ القراءات و الإیضاح عنها، قاهره: وزارة الأوقاف، 1415ق.
ابن‌حجر العسقلانی، فتح الباری، قاهره: دارالریان للتراث، 1407ق.
ابن‌طاووس، علی‌بن‌موسی، سعد السعود، قم: دلیل، 1421ق.
ابن‌عطیه، عبدالحق‌بن‌غالب، مقدمتان فی علوم القرآن، قاهره: مکتبة الخانجی، 1390ق.
ابوشامه، عبدالرحمن‌بن‌اسماعیل، المرشد الوجیز إلی علوم تتعلق بالکتاب العزیز، بیروت: دار صادر، 1395ق.
اردبیلی، احمد، مجمع الفائدة والبرهان، قم: موسسه نشر اسلامی، 1412ق.
اصفهانی کمپانی، محمدحسین، حاشیة مکاسب، قم: مجمع الذخائر الاسلامیه، 1363ق.
انصاری، مرتضی، کتاب الصلاة، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1431ق.
انصاریان، محمدتقی، مرجع متقین، قم: انتشارات انصاریان، 1399.
انواری، جعفر، انگاره تحریف قرآن، قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1390.
انواری، جعفر، قرآن در آینة تاریخ، قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1390.
بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، بیروت: دارالأضواء، 1405ق.
بخاری، محمد‌بن‌اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت: دارالفکر، 1425ق.
بلاشر، رژی، در آستانة قرآن، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359.
بلاغی، محمدجواد، آلاء الرحمن، قم: مؤسسة بعثت، 1420ق.
جزایری، نعمت‌الله، الأنوار النعمانیه، بیروت: دارالقاری، 1429ق.
حاجی‌اسماعیلی، محمدرضا، «مطالعات قرائت قرآن»، ش.۲، قم: جامعة المصطفی العالمیه، 1393.
حاکم نیشابوری، محمد‌بن‌عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالکتاب العربی، بی‌تا.
حر عاملی، محمد‌بن‌حسن، الفوائد الطوسیه، قم: مطبعة العلمیه، 1403ق.
حر عاملی، محمد‌بن‌حسن، وسائل الشیعة، قم: مؤسسة آل‌البیت، 1409ق.
حکیم، محسن، مستمسک العروة الوثقی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
حکیم، محسن، حقایق الأصول، نجف: المطبعه العلمیه، 1372ق.
حلی، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، قم: مؤسسة آل‌البیت، 1414ق.
خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت: دارالزهراء، 1409ق.
خوئی، ابوالقاسم، البیان، قم: دارالثقلین، 1418ق.
خوئی، ابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی، 1428ق.
دیاری و ساکی، «نگرشی تاریخی ـ روایی به اختلاف قرائت مالک/ملک»، مجلۀ کتاب قیّم، میبد یزد: شمارۀ 5، 1391.
راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، المفردات فی غریب القرآن، قم: ذوی القربی، 1424ق.
رشید رضا، محمد، التفسیر المنار، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.
زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان، بیروت: دارالفکر، 1408ق.
زرکشی، بدرالدین، البرهان، بیروت: دارالفکر، 1408ق.
زمخشری، محمود، الکشاف، بیروت: دارالکتاب العربی، 1407ق.
سجستانی، عبدالله‌بن‌سلیمان (ابوداود)، المصاحف، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1405ق.
سوزنچی، حسین، «تعدد قرائات و مسئلة تحریف»، نسخه منتشرنشده: بی‌تا.
سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌أبی‌بکر، الاتقان، قم: انتشارات رضی، بیدار، بی‌تا.
شبیری زنجانی، موسی، دروس خارج نکاح، قم: مرکز فقهی امام محمدباقر×، وابسته به دفتر آیت‌الله‌العظمی شبیری زنجانی، 1396.
شرعی ابوزید، محمد، کتاب جمع القرآن، کویت: جامعة الکویت، 1419ق.
شریفی‌نسب، علی و بهادری، محمد، «مطالعات قرائت قرآن»، شماره 22: 1403ش.
شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، رسائل شهید ثانی (القراءات العشر متواترة)، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، 1422ق.
صدوق، محمد‌بن‌علی، الاعتقادات، تهران: انتشارات رضوی، 1363.
صدوق، محمد‌بن‌علی، خصال، قم: اندیشۀ هادی، 1385.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، مهر تابان، مشهد: انتشارات علامه طباطبایی، 1421ق.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، قرآن در اسلام، قم: مؤسسه بوستان کتاب، 1389.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی، جامعة مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1417ق.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان، بیروت: دارالمعرفه، 1408ق.
طبری، محمد‌بن‌جریر، جامع البیان، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1420ق.
طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد، مجمع البحرین، بیروت: دار و مکتبة الهلال، 1985م.
طوسی، محمدبن‌حسن، التبیان، بی‌جا: مکتب الإعلام الاسلامی، 1409ق.
العریان، محمد سعید، تعلیقۀ کتاب إعجاز القرآن الرافعی، بیروت: دارالکتاب العربی، 1410ق.
غفاری، عبدالرسول، القراءات و الأحرف السبعة، قم: مرکز نشر المصطفی العالمی، 1391ق.
فارسی، حسن‌بن‌أحمد، الحجة للقراء السبعة، دمشق: دارالمأمون للتراث، 1413ق.
فاضل لنکرانی، محمد، مدخل التفسیر، تهران: انتشارات حیدری، 1396ق.
فاکر میبدی، محمد، «اختلاف قرائت و نقش آن در تفسیر از دیدگاه علامه طباطبایی»، فصلنامه قرآن‌شناخت، شمارۀ 8: پاییز و زمستان، 1390.
الفضلی، عبدالهادی، القراءات القرآنیة، بیروت: دارالقلم، بی‌تا.
فیض کاشانی، محسن، تفسیر الصافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1419ق.
قمی، علی‌بن‌ابراهیم، تفسیر القمی، قم: مؤسسة دارالکتاب، 1404ق.
کاظمی، محسن، «بررسی دلایل تواتر قرائات رایج»، مطالعات قرائت قرآن، شمارۀ ۳، ۱۳۹۳.
کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، الکافی، قم: دارالحدیث، 1378ش.
کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، اصول الکافی، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1411ق.
متقی، علی‌بن‌حسام‌الدین، کنز العمال، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1399ق.
مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، تهران: دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
محسین، محمد سالم، الهادی؛ شرح طیبة النشر و کشف علل القراءات، بیروت: دارالجیل، 1417ق.
محقق کرکی، علی‌بن‌حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: مؤسسة آل‌البیت‰، 1408ق.
مسلم‌بن‌حجاج، صحیح مسلم، بیروت: مؤسسة عزالدین للطباعة والنشر، 1407ق.
مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم: دفتر انتشارات اسلامی، جامعة مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1425ق.
معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم: مؤسسة التمهید، 1429ق.
مکی‌بن‌أبی‌طالب، الإبانة عن معانی القراءات، مصر: دار نهضة مصر، بی‌تا.
مؤدب، رضا و محمدی‌فرد، علیرضا، «انگاره تواتر قرائات»، مطالعات قرائت قرآن، شمارۀ ۲، ۱۳۹۳.
مؤدب، رضا، نزول قرآن و رؤیای هفت حرف، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، 1378.
موسوی خمینی، سید روح‌الله، تهذیب الأصول، قم: دارالفکر، 1367ق.
موسوی خمینی، سید روح‌الله، تفسیر قرآن مجید؛ برگرفته از آثار امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسۀ چاپ و نشر عروج، به کوشش سیدمحمدعلی ایازی، 1384.
موسوی خوانساری، احمد، جامع المدارک، قم: مکتبة الصدوق، 1405ق.
نجفی، حسن، جواهر الکلام، نجف: دارالکتب الاسلامیه، 1380ق.
نیشابوری، محمود‌بن‌أبی‌الحسن، تفسیر غرائب القرآن، بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1995م.
همدانی، رضا، مصباح الفقیه، قم: آوای نور، 1438ق.