ارزیابی ادلّه و مبانی دیدگاه جواز قرائت در نماز براساس منهج عربی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، دانشجوی دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران

2 استاد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، قم،

10.22034/qer.2025.20491.1282

چکیده

 هدف: یکی از واجبات اصلی نماز، قرائت قرآن است که تعیین ملاک صحت آن همواره یکی از مسائل بحث‌برانگیز فقه اسلامی بوده است. در میان فقهای امامیه، گروهی بر این باورند که رعایت قواعد زبان عربی برای صحت قرائت کفایت می‌کند و التزام به قرائات مشهور یا سبع ضرورتی ندارد. هدف پژوهش حاضر، بررسی و ارزیابی مبانی و ادلّه این دیدگاه در پرتو مباحث فقهی و اصولی است.
روش تحقیق: این پژوهش با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع فقهی، اصولی و تفسیری انجام شده است. ابتدا مبانی نظری و مستندات فقهی این دیدگاه گردآوری و سپس با روش تحلیل محتوا بررسی شد تا استحکام استدلال‌ها و پیامدهای احتمالی این دیدگاه در فقه عبادات آشکار گردد.
یافته‌ها: نتایج نشان داد که این دیدگاه بر سه مبنای اصلی استوار است:
۱) انحصار تواتر قرآن به جوهر کلمات و اجتهادی بودن اختلاف قرائات، ۲) کفایت انطباق قرائت با قواعد عربی برای صحت، و ۳) تفکیک میان حقیقت قرآن و قرائات آن. در عین حال، این مبانی با چالش‌های جدی مواجه است؛ زیرا تفکیک میان جوهر الفاظ و هیئت آن‌ها، تواتر قرآن را مخدوش می‌کند و با شواهد تاریخی و علمی نیز سازگار نیست.
نتیجه‌گیری: بر اساس ارزیابی انجام‌شده، دیدگاه جواز قرائت صرفاً بر اساس قواعد عربی در نماز قابل پذیرش نیست. در مقابل، دیدگاهی که صحت نماز را مشروط به قرائت مطابق با قرائات مشهور میان مسلمانان می‌داند، از پشتوانه روایی، تاریخی و فقهی قوی‌تری برخوردار بوده و با احتیاط در عبادات سازگارتر است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Evaluation of the Arguments and Theoretical Foundations of the View Permitting Qur’anic Recitation in Prayer Based on Arabic Linguistic Principles

نویسندگان [English]

  • Mohammad Allah-Moradi Ghavidelan 1
  • Seyed Reza moaddab 2
1 Corresponding author, PhD Candidate in Qur’anic Sciences and Hadith, University of Qom, Qom, Iran,
2 Professor of Qur’anic Sciences and Hadith, University of Qom, Qom, Iran,
چکیده [English]

Objective: Qurʾānic recitation is one of the fundamental obligations of prayer, and determining the criterion for its validity has long been a controversial issue in Islamic jurisprudence. Among Imāmī jurists, a group maintains that adherence to Arabic linguistic rules suffices for a valid recitation, without the necessity of following the canonical or well-known readings. This study aims to examine and critically evaluate the foundations and evidences of this view in light of jurisprudential and uṣūlī discussions.
Method: Adopting a descriptive-analytical approach, this study investigates jurisprudential, uṣūlī, and exegetical sources. First, the theoretical foundations and textual evidences of the aforementioned view were collected, and then analyzed through content analysis in order to assess the strength of its reasoning and its implications for ritual practice.
Results: The findings indicate that this view rests on three major premises: (1) restricting Qurʾānic tawātur to the core words while considering qirāʾa variations as ijtihād-based, (2) regarding conformity with Arabic grammar as sufficient for validity, and (3) distinguishing between the essential Qurʾān and its variant recitations. However, these premises face serious challenges, since separating the core from the formal aspects of Qurʾānic words undermines the tawātur of the text and contradicts historical and scholarly evidence.
Conclusions: Based on this evaluation, the permissibility of reciting the Qurʾān in prayer solely according to Arabic linguistic rules cannot be accepted. Conversely, the view that conditions the validity of prayer upon recitation consistent with the well-known qirāʾāt among Muslims is more firmly grounded in hadith, historical evidence, and jurisprudential reasoning, and better accords with the principle of precaution in acts of worship. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Prayer recitation
  • Validity of prayer
  • Imāmī jurisprudence
  • Seven readings
  • Qirāʾāt differences
  • Arabic linguistic rules
ابن أبی‌داود، عبدالله بن سلیمان، الْمصاحف، تصحیح محمد بن عبده، قاهره: الفاروق الحدیثة، 1423ق.
ابن أبی‌شیبه، عبدالله بن محمد، المصنَّف، ریاض: دار کنوز إشبیلیا، 1436ق.
ابن شبه نمیری، عمر بن شبه، تاریخ المدینة، جده: بی‌جا، 1399ق.
ابن عاشور، محمد طاهر، تفسیر التحریر والتنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1420ق.
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق...، تحقیق: محب‌الدین ابوسعید عمر بن غرامه العمروی، بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1415ق.
ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، الکافی فی الفقه، اصفهان: مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین×، 1403ق.
ابوشامه، عبدالرحمن بن اسماعیل، إبراز المعانی من حرز الأمانی، بیروت: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، فوائد الأصول، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1412ق.
اراکی، محمدعلی، کتاب الصلاة، قم: مکتب المؤلف، 1421ق.
اشتهاردی، علی‌پناه، مدارک العروة، قم: دارالأسوة للطباعة والنشر، 1417ق.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب الصلاة، قم: تراث الشیخ الأعظم، بی‌تا.
بجنوردی، سید حسن، القواعد الفقهیة، قم: نشر الهادی، 1377ش.
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
بهبهانی، محمدباقر بن محمد اکمل، الفوائد الحائریة، قم: مجمع الفکر الإسلامی، 1415ق.
جزری، محمد بن محمد، النشر فی القراءات العشر، قم: دارالکتب الإسلامیة، بی‌تا.
جوان‌آراسته، حسین، دروس فی علوم القرآن، قم: مرکز المصطفى| للترجمة والنشر، 1435ق.
حائری، عبدالکریم، کتاب الصلاة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، 1362ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه، قم: مؤسسة آل البیت^ لإحیاء التراث، بی‌تا.
حسینی طهرانی، سید محمدحسین، مهر تابان، مشهد: انتشارات نور ملکوت قرآن، 1425ق.
حسینی عاملی، سید محمدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح القواعد، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1417ق.
حکیم، سید محسن، منهاج الصالحین، قم: دارالهلال، بی‌تا.
حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة، 1419ق.
خوئی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالزهراء، بی‌تا.
خوئی، همان، منهاج الصالحین، قم: مؤسسة الخوئی الإسلامیة، بی‌تا.
———، موسوعة الإمام الخوئی، قم: مؤسسة الخوئی الإسلامیة، بی‌تا.
ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی، 1413ق.
روحانی، محمد صادق، فقه الصادق، قم: مدرسة الإمام الصادق×، 1412ق.
زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة، 1376ق.
سبحانی تبریزی، جعفر، الموجز فی أصول الفقه، قم: مؤسسة الإمام الصادق×، 1420ق.
سبزواری، عبدالاعلی، مهذب الأحکام فی بیان الحلال والحرام، ج۶، قم: دار التفسیر، بی‌تا.
سیستانی، سید علی حسینی، المسائل المنتخبة، قم: مکتب آیت‌الله العظمی سیستانی، 1414ق.
سیفی، علی‌اکبر، دروس فی القواعد التفسیریة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1428ق.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت: دارالفکر، 1416ق.
شعیری، محمد بن محمد، جامع الأخبار، نجف: مطبعة حیدریة، بی‌تا.
شهید اول، محمد بن مکی، ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة، قم: مؤسسة آل البیت^ لإحیاء التراث، 1419ق.
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الألفیة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، 1420ق.
———، روض الجنان فی شرح ارشاد الأذهان، قم: مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی، 1422ق.
صاحب جواهر، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1362ش.
طباطبایی حکیم، سید محمدسعید، المحکم فی أصول الفقه، قم: مؤسسة المنار، 1414ق.
طباطبایی قمی، سید تقی، مبانی منهاج الصالحین، قم: منشورات قلم الشرق، بی‌تا.
طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، بیروت: مؤسسة الأعلمی، 1415ق.
طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
عاملی موسوی، سید محمد بن علی، مدارک الأحکام فی شرح شرائع الإسلام، قم: مؤسسة آل البیت^ لإحیاء التراث، بی‌تا.
علوی گرگانی، سید محمدعلی، المناظر الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة (الصلاة)، بی‌جا: بی‌تا.
غبان الصبحی، محمد بن عبدالله، فتنة مقتل عثمان بن عفان، مدینه منوره: عمادة البحث العلمی، الجامعة الإسلامیة، 1424ق.
فاضل موحدی لنکرانی، محمد، الأحکام الواضحة، قم: مرکز فقه الأئمة الأطهار^، 1380ش.
فیاض، شیخ محمد إسحاق، تعالیق مبسوطة علی العروة الوثقی، قم: محلاتی، بی‌تا.
فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، تفسیر الصافی، قم: مؤسسة الهادی – مکتبة الصدر، 1416ق.
———، الوافی، اصفهان: کتابخانه امام أمیرالمؤمنین علی×، 1406ق.
قاضی ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1406ق.
کلانتری نوری، ابوالقاسم، مطارح الأنظار، قم: مجمع الفکر الإسلامی، 1425ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم: دار الحدیث للطباعة والنشر، 1430ق.
مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق
محقق اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة والبرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
محقق حلی، نجم‌الدین جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال والحرام، قم: مجمع الفکر الإسلامی، بی‌تا.
مرعشی نجفی، شمس‌الدین، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، بی‌تا.
مصطفوی، حسن، التحقیـق فی کلمات القرآن الکریـم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی (منطق، فلسفه، کلام، اصول فقه)، تهران: صدرا، ۱۳۷۰ش.
مظفر، محمدرضا، أصول الفقه، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۵ق.
مقداد سیوری، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، ۱۴۰۵ق.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة والبرهان، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
مقریزی، تقی‌الدین احمد بن علی، الإمتاع والمؤانسة، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
مکارم شیرازی، ناصر، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم: مدرسة الإمام علی بن أبی طالب، ۱۴۲۰ق.
نراقی، احمد، عوائد الأیام، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.
نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسة آل البیت^ لإحیاء التراث، بی‌تا.
هروی، حسین بن منصور، غریب القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، دمشق: دار سعد الدین، ۱۴۱۵ق.
یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقى، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، بی‌تا.