نقش علما در پیشرفت و گسترش تجوید

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، دانش آموخته سطح چهار رشته علوم وفنون قرائات،مجتمع عالی قرآن وحدیث،جامعه المصطفی العالمیه ،قم، ایران

2 استادیار جامعة المصطفی ص العالمیة، قم، ایران

3 استادیار، مجتمع عالی قرآن وحدیث، جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران

10.22034/qer.2025.20482.1281

چکیده

هدف: پژوهش حاضر به بررسی نقش علمای اسلام در پیشرفت و گسترش علم تجوید می‌پردازد. پرسش اصلی این است که دانشمندان مسلمان چه نقشی در تدوین، تثبیت و انتقال قواعد تجوید داشته‌اند و این تلاش‌ها چگونه به استقلال این دانش منجر شد.
روش: روش تحقیق به صورت توصیفی ـ تحلیلی و تاریخی ـ اسنادی است. داده‌ها با مطالعه کتابخانه‌ای گردآوری شده و شامل آثار برجسته تجویدی، شرح‌حال و تألیفات علمای بزرگ و بررسی نسخه‌های خطی می‌باشد.
یافته‌ها: در قرون نخستین، آموزش تجوید ماهیتی شفاهی و سماعی داشت و پیامبر اسلامa و صحابه نخستین آموزگاران قرآن بودند. با گسترش اسلام و ورود اقوام غیرعرب، نیاز به تدوین قواعد دقیق آشکار شد. علما با نگارش آثار ارزشمندی همچون حرز الأمانی شاطبی، النشر فی القراءات العشر ابن جزری، و رسائل ابوعمرو دانی، علم تجوید را از دل علوم زبان‌شناسی و قرائات استخراج کرده و آن را به دانشی مستقل تبدیل کردند. نقش عالمان بزرگی همچون خلیل بن احمد فراهیدی، سیبویه، ابو مزاحم موسی خاقانی و ابن جزری در این روند برجسته است.
نتیجه‌گیری: علم تجوید، که در ابتدا صرفاً سنتی شفاهی بود، به‌مرور به دانشی مکتوب و مستقل بدل شد. این تحول مرهون تلاش‌های علمای اسلام است که با تدوین قواعد علمی، هم در حفظ قرآن کریم و هم در صیانت از زبان عربی و فرهنگ اسلامی نقشی اساسی ایفا کردند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Islamic Scholars in the Advancement and Expansion of Tajwīd

نویسندگان [English]

  • Seyed Mahmoud Alemi 1
  • mohamad amini tehran 2
  • Abdullah Jabreili Jlodar 3
1 PhD student of Al-Mustafa Al-Alamiyah Society
2 Assistant Professor, Al-Mustafa International University, Qom, Iran
3 Lecturer in Qur’anic Recitation Sciences, Al-Mustafa International University, Qom, Iran:
چکیده [English]

Objective: This study investigates the role of Muslim scholars in the development and expansion of Tajwīd. The main question is how Islamic scholars contributed to the codification, preservation, and transmission of Tajwīd rules, and how these efforts led to the independence of this discipline.
Method: The research follows a descriptive–analytical and historical–documentary approach. Data were collected through library research, including early and later works on Tajwīd, biographical studies of prominent scholars, and manuscript catalogues.
Results: In the early centuries, Tajwīd was transmitted orally through direct teaching, with the Prophet Muhammad (PBUH) and his companions as the first instructors. With the spread of Islam among non-Arab peoples, the need for precise codification became apparent. Muslim scholars authored influential works such as Ḥirz al-Amānī by al-Shāṭibī, al-Nashr fī al-Qirāʾāt al-ʿAshr by Ibn al-Jazarī, and the treatises of Abū ʿAmr al-Dānī. Pioneers like Khalīl ibn Aḥmad al-Farāhīdī, Sībawayh, Abū Muzāḥim al-Khāqānī, and Ibn al-Jazarī played a decisive role in transforming Tajwīd from a linguistic and recitational subset into an independent science.
Conclusions: Tajwīd, which initially existed as an oral tradition, gradually evolved into a structured and independent discipline. This transformation owes much to the tireless efforts of Muslim scholars who, by codifying its rules, safeguarded not only the Qurʾān’s correct recitation but also the Arabic language and Islamic cultural heritage.  

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tajwīd
  • slamic Scholars
  • Qurʾānic Recitation
  • History of Qurʾānic Sciences
  • Ibn al-Jazarī
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، 1414ق.
ابن‌جزری، حافظ ابی‌الخیر محمد بن محمد الدمشقی، النشر فی القراءات العشر، بیروت: دارالکتاب العلمیه، 2016م.
ابن‌حجر عسقلانی، شهاب‌الدین ابوالفضل احمد بن علی کنانی، تهذیب التهذیب، بیروت: دار صادر، 1325 ق.
ابن‌درید، محمد بن حسین، جمهره اللغه، بیروت: دار العلم للملایین، 1987م.
ابن‌غازی، منصور بن عیسی، الدرة المنظمة البهیة فی حل الفاظ المقدمة الجزریة، مکتبة الإیمان: 2007م.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم: نشر ادب حوزه، 1405ق.
ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، مصر: المطبعة الرحمانیة، ١٣٤٨ق.
ابو‌عبدالله زنجانی، تاریخ جامع قرآن کریم، قاهره: انتشارات دانشگاه الازهر مصر، بی‌تا.
اسماعیل بن حماد جوهری فارابی، الصحاح (تاج اللغه و صحاح العربیه)، بیروت: دار العلم للملایین، چاپ سوم، 1404ق یا 1984م.
اصفهانی، راغب، المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر الکتاب: چاپ دوم، 1404ق.
جزری، شمس‌الدین ابوالخیر محمد بن محمد بن محمد بن یوسف، غایة النهایة فی طبقات القراء، مصر: دار الصحابة للتراث، 1429 ق یا 2009م.
حاجی خلیفه، مصطفی عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
الزبیدی، المرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر، چاپ اول، 2005م.
السنهوری، جعفر بن ابراهیم، الجامع المفید فی صناعة التجوید، دار ابن حزم: 2010م / 1431ق.
صبره، علی بن احمد، العقد الفرید فی فن التجوید، قاهره: المکتبة الازهریة للتراث، 1367 ق / 1948م.
طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری یا جامع البیان عن تاویل القرآن، تهران: چاپخانه دولتی ایران، ۱۳۳۹ش.
عبد الرحمن بن اسماعیل بن ابراهیم، ابراز المعانی من حرز الامانی القراءات السبع، بیروت: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
علی بن لالی بالی، العقد المنظوم فی ذکر أفاضل الروم، تهران: مجلس شورای اسلامی، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد، 1389ش.
غانم قدوری، حمد، ابحاث فی علم التجوید، عمان: دار عمار، 1422ق.
فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، چاپ طاهر احمد زاوی: 1399ش.
قدّوری حمد، غانم؛ علینقیان، حسین، مقاله پیدایش علم تجوید و کتابشناسی آن، 1388ش.
قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، تهران: ناصر خسرو، 1364ش.
مستکاوی، محمود بن عمر، شرح المقدمة الجزریة، عربستان: أضواء السلف، مجلد 1: 2008م / 1429ق.
الملا علی القاری، أبو الحسن نورالدین علی بن (سلطان محمد) الملا الهروی القاری، المنح الفکریة فی شرح المقدمة الجزریة، دار الغوثانی: 2012م / 1433ق.
میرزایی، امین، الزمن الجمیل، اصفهان: مهر قائم، 1388ش.