تأثیر مصحف ابن‌مسعود بر شکل‌گیری آرای نحوی کوفیان؛ بررسی موردی ابداعات نحوی فراء در معانی القرآن

بیلکار, محمد سعید; شیرازی فراشاه, مهدیار

doi:10.22034/qer.2025.19600.1272

تأثیر مصحف ابن‌مسعود بر شکل‌گیری آرای نحوی کوفیان؛ بررسی موردی ابداعات نحوی فراء در معانی القرآن

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

¹ نویسنده مسئول، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

² گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

10.22034/qer.2025.19600.1272

چکیده

هدف: پژوهش حاضر به بررسی تأثیر مصحف عبدالله بن مسعود بر شکل‌گیری آراء نحوی مکتب کوفه، با تمرکز بر ابداعات نحوی فراء (م. 207ق) در کتاب معانی القرآن می‌پردازد. اهمیت این موضوع در آن است که قرائات غیررسمی و مصاحف پیشاعثمانی، به‌ویژه مصحف ابن‌مسعود، نقشی کلیدی در تمایز دیدگاه‌های نحوی کوفیان از بصریان ایفا کرده است.
روش: این تحقیق با رویکرد اسنادی ـ تطبیقی و تحلیل محتوای کیفی انجام شد. داده‌ها از کتاب معانی القرآن فراء استخراج گردید و بیش از 400 ارجاع مستقیم او به مصحف ابن‌مسعود مورد بررسی قرار گرفت. سپس قواعد نحوی برگرفته از این قرائت‌ها شناسایی و با دیدگاه‌های مکتب بصره مقایسه شد.
یافته‌ها: نتایج نشان داد که فراء با استناد به قرائت ابن‌مسعود، چندین قاعده متمایز نحوی را تأسیس یا تقویت کرده است؛ از جمله: «زائده‌انگاری واو عاطفه (واو مقحمة)»، «یکسان‌پنداری مدلول حرف جر علی با باء و لام»، «جواز إضافة الشیء إلی نفسه»، «قاعده نصب بر اساس مدح یا ذم در حالت نکره»، و «انشعاب کلا و کلتا از واژه کل». نمونه بارز آن تحلیل فراء از آیات قرآن در پرتو قرائت ابن‌مسعود، مانند واو زائده در آیات زمر 73 و انبیاء 97 است. این نوآوری‌ها نه تنها در آثار کوفیان تثبیت شد بلکه در مباحث تفسیری نیز تأثیر گذاشت.
نتیجه‌گیری: مصحف ابن‌مسعود در تکوین نحو کوفی و به‌ویژه در آرای فراء، نقشی بنیادین ایفا کرده است. این مصحف به فراء امکان داد تا قواعد نوینی ارائه دهد که تفاوت‌های چشمگیری با مکتب بصره داشت و نشان‌دهنده اتکای کوفیان بر قرائات غیررسمی برای بازسازی نحو عربی است. پژوهش حاضر بر اهمیت مصاحف غیررسمی در تحول علوم زبانی اسلامی تأکید دارد و پیشنهاد می‌کند که مطالعات آینده به بررسی تأثیرات بلندمدت مصحف ابن‌مسعود در نحو و زبان‌شناسی عربی پس از عصر فراء بپردازند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Impact of Ibn Mas‘ūd’s Codex on the Formation of Kufan Grammatical Thought: A Case Study of Grammatical Innovations in al-Farrāʾ’s Maʿānī al-Qurʾān

نویسندگان [English]

Mohammad Saeid Bilkar ¹
Mahdiar Shirazi Farashah ²

¹ Corresponding Author, Department of Quran and Hadith Sciences, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Tehran, Tehran, Iran,

² Department of Quran and Hadith Sciences, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran,

چکیده [English]

Objective: This study investigates the influence of the Qur’anic codex of ʿAbd Allāh ibn Masʿūd on the development of the Kufan grammatical school, focusing on the innovative grammatical views of al-Farrāʾ (d. 207 AH) in his work Maʿānī al-Qurʾān. The significance of this research lies in showing how non-canonical Qur’anic codices, particularly Ibn Masʿūd’s, shaped the divergence of Kufan grammar from the Basran school.
Method: Employing a documentary and comparative method with qualitative content analysis, the study examined Maʿānī al-Qurʾān and analyzed more than 400 direct references by al-Farrāʾ to Ibn Masʿūd’s codex. The grammatical rules derived from these references were identified and compared with the positions of the Basran grammarians.
Results: The results revealed that al-Farrāʾ, drawing on Ibn Masʿūd’s readings, established and reinforced several distinctive grammatical rules, including: considering the conjunction wa as redundant (wa muqḥama), equating the preposition ʿalā with bi- and li-, permitting the construction iḍāfat al-shayʾ ilā nafsihi (genitive annexation of a word to itself), allowing accusative case based on praise or dispraise of an indefinite noun, and deriving kulā and kiltā from kull. A notable example is his use of Ibn Masʿūd’s reading to justify the redundant wa in verses such as Q. 39:73 and Q. 21:97. These innovations not only influenced later Kufan grammarians but also extended into exegetical discourse.
Conclusions: Ibn Masʿūd’s codex played a foundational role in shaping Kufan grammar, particularly through al-Farrāʾ’s works. It enabled him to introduce novel grammatical rules that sharply contrasted with Basran positions, underscoring the Kufans’ reliance on non-canonical readings in reconstructing Arabic grammar. The study highlights the central role of early Qur’anic codices in the evolution of linguistic sciences and suggests future research should examine the long-term influence of Ibn Masʿūd’s codex on Arabic grammar and linguistics after al-Farrāʾ’s era.

کلیدواژه‌ها [English]

Ibn Mas'ud's Muṣḥaf
Al-Farrā'
Ma'ānī l-Qur'ān
Kufa grammar school
Qira’āt shādh

مراجع

ابن ابی‌‌داود، أبوبکر عبدالله بن سلیمان بن أشعث الأزدی السجستانی، کتاب المصاحف، تقدیم و تعلیق: محمد عبده، القاهرة: الفاروق الحدیثة للطباعة و النشر، 1423ق.

ابن ‌‌الأنباری، أبوالبرکات عبدالرحمن بن محمد بن عبیدالله، الإنصاف فی مسائل الخلاف بین النحویین: البصریین والکوفیین، بیروت: المکتبة العصریة، 1424ق.

ابن الجزری، شمس‌الدین‌ ابوالخیر محمدبن‌ محمد بن‌ یوسف‌، النشر فی القراءات العشر، تحقیق: علی محمد الضباع، بیروت: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.

________________________________________، غایة النهایة فی طبقات القراء، مکتبة ابن‌تیمیة، بی‌تا.

ابن الشجری، ضیاء الدین أبو السعادات هبة الله بن علی بن حمزة، أمالی ابن‌الشجری، تحقیق: الدکتور محمود محمد الطناحی، القاهرة: مکتبة الخانجی، 1413ق.

ابن خالویه، أبوعبدالله الحسین بن أحمد بن خالویه، لیس فی کلام العرب، تحقیق: أحمد عبد الغفور عطار، مکة، بی‌‌نا، 1399ق.

ابن عادل، أبو حفص عمر بن علی بن عادل الدمشقی، اللباب فی علوم الکتاب، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1419ق.

ابن عبدالبر، ابوعمر یوسف بن عبداللّه بن محمد بن عبدالبر النمری الأندلسی، الإستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت: دارالجیل، 1412ق.

ابن مالک، محمد بن عبد الله بن مالک الطائی، شرح تسهیل الفوائد، تحقیق: عبد الرحمن السید و محمد بدوی المختون، بی‌جا، هجر للطباعة والنشر والتوزیع والإعلان، 1410ق.

ابن‌‌اثیر، ابوالحسن على بن محمد بن محمد بن عبدالکریم الشیبانی الجزری، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت: دارالفکر، 1409ق.

ابن‌‌الأنباری، أبوالبرکات عبدالرحمن بن محمد بن عبیدالله، الإنصاف فی مسائل الخلاف بین النحویین: البصریین والکوفیین، بیروت: المکتبة العصریة (1424ق).

ابن‌الندیم، الفهرست، تحقیق: ابراهیم رمضان، بیروت: دارالمعرفة، 1417ق.

ابن‌‌جنّی، أبو الفتح عثمان بن جنی الموصلی، الخصائص، بی‌جا، الهیئة المصریة العامة للکتاب، (بی‌تا-1).

ابن‌‌حجر، شهاب‌الدین‌ ابوالفضل احمد بن على بن محمد بن حجر العسقلانی الکنانی، الإصابة فی تمییز الصحابة، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415ق.

ابن‌‌حنبل، أبوعبدالله أحمد بن محمد بن حنبل الشیبانی المروزی، مسند الإمام أحمد بن حنبل، تحقیق: أحمد محمد شاکر، القاهرة: دارالحدیث، 1416ق.

ابن‌‌خالویه، أبوعبدالله الحسین بن أحمد بن خالویه الهمذانی، إعراب القراءات السبع وعللها، تحقیق: عبد الرحمن العثیمین، القاهرة: مکتبة الخانجی، 1413ق.

_________________________________________، مختصر فی شواذ القرآن من کتاب البدیع، القاهرة: مکتبة المتنبی، بی‌تا.

_________________________________________، لیس فی کلام العرب، تحقیق: أحمد عبد الغفور عطار، مکة، بی‌نا، 1979م.

ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العِبَر و دیوان المبتدأ والخبر فی تاریخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، بیروت: دارالفکر، 1401ق.

ابن‌‌سعد، ابوعبدالله محمد بن سعد بن منیع، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1410ق.

ابن‌‌شقیر، أحمد بن الحسن، المحلّی (وجوه النصب)، ریاض: مؤسسة الرسالة، (1987م).

ابن‌‌فارس، ابوالحسین احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، (1404ق).

ابن‌‌قتیبة، أبو محمد عبد الله بن مسلم، تأویل مشکل القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی‌تا).

ابن‌‌مجاهد، أبوبکر أحمد بن موسى بن العباس التمیمی، کتاب السبعة فی القراءات، تحقیق: شوقی ضیف، القاهرة: دارالمعارف، 1400ق.

ابن الورّاق، محمد بن عبد الله، علل النّحو، ریاض: مکتبة الرشد، 1420ق.

ابن‌‌هشام، عبد الله بن یوسف، أوضح المسالک إلى ألفیة ابن‌مالک، تحقیق: برکات یوسف هبود، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.

___________________، مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب، دمشق: دارالفکر، 1985م.

ابوالطیب، عبدالواحد بن علی العسکری الحلبی، مراتب النحویین، تحقیق: محمد أبوالفضل إبراهیم، بیروت: المکتبة العصریة، 1430ق.

ابوبکر ابن‌‌الأنباری، محمد بن القاسم، شرح القصائد السبع الطوال الجاهلیات، بی‌جا، دارالمعارف، (بی‌تا).

____________________________________، القطع والائتناف، تحقیق: عبدالرحمن بن إبراهیم المطرودی، المملکة العربیة السعودیة، دار عالم الکتب، 1413ق.

ابوعبید، قاسم بن سلام بن عبد الله الهروی البغدادی، فضائل القرآن، بیروت: دار ابن‌کثیر، 1415ق.

ابوعبیدة، معمر بن المثنى التیمى البصری، مجاز القرآن، تحقیق: محمد فؤاد سزگین، بیروت: مکتبة الخانجی (1381ق).

اخفش، أبوالحسن سعید بن مسعدة المجاشعی، معانى القرآن، تحقیق: هدى محمود قراعة، القاهرة: مکتبة الخانجی، (1411ق).

استرآبادی، رضی‌الدین محمد بن حسن، شرح الرضی علی کافیة ابن‌الحاجب، تصحیح: یوسف حسن عمر، دارالمجتبی، 1431ق.

افغانی، سعید، فی أصول النحو، بیروت: المکتب الإسلامی، 1407ق.

افغانی، سعید، من تاریخ النحو، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.

امرؤ القیس، امْرُؤُ القَیْس بن حجر بن الحارث، دیوان امرِئ القیس، بیروت: دارالمعرفة، 1425ق.

اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف بن علی بن یوسف بن حیان، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دارالفکر، 1420ق.

_________________________________________، التذییل والتکمیل فی شرح کتاب التسهیل، تحقیق: حسن هنداوی، دمشق: دارالقلم، 1418ق.

بدر عبدالستار، عبیر، الحال والقطع فی معانی القرآن للفراء، مجلة آداب المستنصریة، العدد 38، السنة التاسعة، 2002م، صص: 141-162.

بغدادی، أبو بکر أحمد بن علی بن ثابت الخطیب، تاریخ مدینة السلام وأخبار محدثیها وذکر قطانها العلماء من غیر أهلها وواردیها، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت: دارالغرب الإسلامی، 1422ق.

بلاذری، ابوالحسن احمد بن یحیی بن جابر، جمل من أنساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دارالفکر، 1417ق.

بلغدوش زغاش، فتیحة، الآراء النحویة التی تفرد بها الفراء من خلال کتابه معانی القرآن، مذکرة لنیل درجة الماجستیر، جامعة الجزائر، کلیة الآداب واللغات، 2002م.

بیلکار، محمدسعید و شیرازی فراشاه،مهدیار؛ تأثیر قرائت ابن‌مسعود بر شکل‌گیری و تثبیت ایده «واو مقحمة» در میان نحویان کوفه، پژوهش های قرآن و حدیث، دوره 57، شماره 1، بهار و تابستان 1403، صص: 239-265.

پاکتچی، احمد، «ابن مسعود، ابو عبدالرحمان»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج4، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1370ش.

ثعلب، أحمد بن یحیى، مجالس ثعلب، مصر، دارالمعارف، (1360ق).

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت: دارالعلم للملایین، (1376ق).

حلبی، أبوالعباس، شهاب الدین، أحمد بن یوسف بن عبد الدائم المعروف بالسمین الحلبی، الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون، دمشق: دارالقلم، بی‌تا.

خطیب، عبداللطیف، معجم القراءات، بی‌جا، دار سعدالدین (2000م).

دانی، أبو عمرو عثمان بن سعید بن عثمان بن عمر، جامع البیان فی القراءات السبع، الإمارات، جامعة الشارقة، 1428ق.

رمانی، ابوالحسن علی بن عیسی، معانی الحروف، تحقیق: عرفان بن سلیم العشاحسّونة الدمشقی، بیروت: المکتبة العصریة (1428ق).

زبیدی اندلسی، أبوبکر محمد بن الحسن بن عبید الله بن مذحج، طبقات النحویین واللغویین، تحقیق: محمد أبو الفضل إبراهیم، بیروت: دارالمعارف، بی‌‌تا.

زبیدی، محمد بن الحسن بن عبید الله بن مذحج الأندلسی، طبقات النحویین واللغویین، تحقیق: محمد أبوالفضل إبراهیم، القاهرة: دارالمعارف، بی‌تا.

زجاجی، أبوالقاسم عبد الرحمن بن إسحاق، الإیضاح فی علل النحو، تحقیق: مازن المبارک، بیروت: دارالنفائس، 1406ق.

سجستانی، محمد بن عزیر، غریب القرآن المسمى بنزهة القلوب، دمشق: دار قتیبة، (1416ق).

سیبویه، أبوبشر عمرو بن عثمان بن قنبر الحارثی، الکتاب، تحقیق: عبدالسلام محمد بن هارون، القاهرة: مکتبة الخانجی (1408ق).

سیبویه، أبوبشر عمرو بن عثمان بن قنبر الحارثی، الکتاب، تحقیق: عبدالسلام محمد بن هارون، القاهرة: مکتبة الخانجی، 1408ق.

سیرافی، أبوسعید حسن بن عبد الله بن المرزبان السیرافی، شرح کتاب سیبویه، بیروت: دارالکتب العلمیة (2008م).

سیوطی، جلال‌‌الدین عبدالرحمن بن أبی‌‌بکر السیوطی الشافعی، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق: محمد أبوالفضل إبراهیم، القاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1974م.

___________________________________________، الإقتراح فی أصول النحو، دمشق: دارالبیروتی، 2006م.

شاه‌‌پسند، الهه، رویکرد ادبی- معنایی به قرائات خلاف رسم مصحف در متون قرن سوم مطالعۀ موردی قرائت ابن‌مسعود در معانی القرآن فراء، فصلنامه مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، سال دوم، شمارۀ سوم، پاییز 1397، صص 21-41.

طبری، ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید الطبری، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت: بی‌‌جا، بی‌‌تا.

طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تفسیر الطبری؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن، تحقیق: عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، القاهرة: دار هجر، 1422ق.

طنطاوی، محمد، نشأة النحو وتأریخ أشهر النحاة، القاهرة: دارالمعارف، بی‌تا.

عبابنة، یحیی عطیة، تطور المصطلح النحوی البصری من سیبویه حتی الزمخشری، اردن، عالم الکتب الحدیث، 2006م.

عباسی، صادق و حاجی خانی، علی، تحلیل معنای «عن» در قرآن مبتنی بر نظریه اصل معنا، پژوهشنامه نقد ادب عربی، دوره 13، شماره 25، اسفند 1401.

عرباوی، أحمد الشایب، قراءة ابن‌مسعود وأثرها فی الآراء النحویة للفراء، مجلة البحوث والدراسات، ع14، صیف 2012م.

فارسی، ابوعلی، حسن بن أحمد بن عبدالغفار، الحجة للقراء السبعة، تحقیق: عبد العزیز رباح و أحمد یوسف الدقاق، بیروت: دارالمأمون للتراث ، 1413ق.

فرّاء، أبوزکریا یحیى بن زیاد بن عبدالله بن منظور الدیلمی، کتاب فیه لغات القرآن، تحقیق: جابر بن عبدالله السریع، بی‌جا، 1435ق.

______________________________________، معانی القرآن، مصر، دارالمصریة للتألیف والترجمة، بی‌تا.

قفطی، جمال‌الدین، أبوالحسن علی بن یوسف، إنباه الرواة علی أنباه النحاة، تحقیق: محمد أبوالفضل إبراهیم، القاهرة: دارالفکر العربی، 1406ق.

کراع النمل، علی بن الحسن الهُنائی الأزدی، المنتخب من کلام العرب، مکة، جامعة أم القرى، 1409ق.

کسائی، أبوالحسن علی بن حمزة بن عبدالله الأسدی، مشتبهات القرآن، تحقیق: محمد محمد داود، القاهرة: دارالمنار للنشر والتوزیع، 1418ق.

مبرد، أبوالعباس، محمد بن یزید بن عبد الأکبر الثمالى، المقتضب، تحقیق: محمد عبد الخالق عظیمة، بیروت: عالم الکتب، بی‌‌تا.

مسلم، أبو الحسین مسلم بن الحجاج القشیری النیشابوری، صحیح مسلم، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، القاهرة: مطبعة عیسى البابی الحلبی وشرکاه، 1955م.

نجفی، روح الله، نقش مصحف «عبدالله بن مسعود» در شکل‌گیری و حجّت‌ یابی قرائت‌های کوفه، دوفصلنامه مطالعات قرآن و حدیث، سال 12، شماره 2، اسفند 1397.

نحاس، أبوجعفر احمد بن محمد بن إسماعیل النَّحَّاس، معانی القرآن، مکة: جامعة أم القری، 1409ق.

____________________________، القطع والائتناف، تحقیق: عبدالرحمن بن إبراهیم المطرودی، المملکة العربیة السعودیة: دار عالم الکتب، 1413ق.

یوسف حمزة، عمر، القراءات الشاذة مصدرها وموقف العلماء منها، مجلة الشریعة والدراسات الإسلامیة، جامعة الکویت، مجلد 17، عدد 49، یونیو 2002م.

Albakri, Redwan B. Refat, Ḥamza's Consideration of Ibn Masʿūd's Divergent Readings, Journal of Qur'anic Studies, May 2023, vo. 25, No. 1 : pp. 128-179.

Beck, E. (1948). Studien zur Geschichte der kufischen Koranlesung in den beiden ersten Jahrhunderten.‌ I,‌ Orientalia,‌ NOVA‌SERIES,‌ 17‌ (3), ‌326-355..