اعتبارسنجی روایات ناظر به قرائات غیرمشهور در سوره «تین»

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، استادیار، مجتمع عالی قرآن و حدیث،جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران.

2 فارغ التحصیل سطح چهار مدرسه عالی معصومیه س خواهران، قم، ایران

3 طلبه سطح چهار مدرسه علمیه معصومیه س، قم، ایران

10.22034/qer.2025.18793.1259

چکیده

 هدف: این پژوهش با هدف اعتبارسنجی روایات ناظر به قرائات غیرمشهور در سوره «تین» انجام شده است. اهمیت موضوع در آن است که برخی روایات اهل‌بیت(ع) قرائاتی متفاوت از قرائت مشهور را با تعبیر «هکذا نزلت» نقل کرده‌اند و این امر پرسش‌هایی درباره میزان اعتبار سندی و محتوایی این روایات و نسبت آن‌ها با قرائت‌های مشهور ایجاد کرده است.
روش: پژوهش حاضر با رویکرد نقلی ـ وحیانی و با استفاده از روش کتابخانه‌ای و سندی به گردآوری داده‌ها پرداخته است. تحلیل داده‌ها بر اساس روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده و روایات مرتبط از دو جنبه صدوری (سند) و محتوایی مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
یافته‌ها: یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که برخی از این روایات مسند و برخی مقطوع‌اند و راویان آن‌ها نیز در وثاقت محل اختلاف هستند؛ با این حال، نقل آن‌ها در منابع معتبر و مشهور موجب افزایش اعتماد صدوری به آن‌ها می‌شود. از نظر محتوایی نیز بررسی قرائن درون‌متنی، بینامتنی و فرامتنی نشان می‌دهد که قرائت «طور سیناء» با قرائت مشهور «طور سینین» هم‌معنا و مترادف است و اختلاف تنها در لهجه و زبان (عربی، عبری، سریانی) بوده است. همچنین قرائت غیرمشهور «فمن یُکذّبک» به‌جای «فما یُکذّبک» در آیه هفتم می‌تواند ناظر به تفسیر معنایی و تأکید بر تکذیب‌کنندگان مقام ولایت یا قیامت باشد. در مجموع، تأکید امام(ع) بر این قرائات غیرمشهور با تعبیر «هکذا نزلت» نه به معنای رد قرائت مشهور، بلکه در جهت تفسیر و تبیین آیه است.
نتیجه‌گیری: بررسی اسناد و محتوای این روایات نشان می‌دهد که قرائات غیرمشهور در سوره «تین» در واقع جنبه تفسیری و معنوی دارند و منافاتی با قرائت مشهور ندارند. تأکید امامان(ع) بر این قرائات به‌منزله ارائه قرائت تفسیری برای رفع شبهات و تبیین معانی آیات است و در نتیجه، چنین روایاتی جایگاه اهل‌بیت(ع) را به‌عنوان مفسران حقیقی قرآن آشکار می‌سازد. این پژوهش نشان می‌دهد که اعتبارسنجی دقیق این‌گونه روایات، می‌تواند نقش مهمی در فهم تفسیری و کلامی قرآن داشته باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Evaluating the Authenticity of Non-Canonical Readings in Sūrat al-Tīn: A Case Study in the Hadiths Interpreting Variant Qirāʾāt

نویسندگان [English]

  • Ehsan Ebrahimi 1
  • Narjes sadat Mohseni 2
  • Mehri Naderinegad 3
1 Corresponding Author, Assistant Professor, Al-Mustafa International University, Imam Khomeini Higher Education Complex, School of Tafsīr.
2 Graduate of Level 4 (Advanced Seminary) in Comparative Tafsīr, Al-Maʿṣūmiyyah Higher Education Institute for Women
3 3. Level 4 Seminary Student in Comparative Tafsīr, Al-Maʿṣūmiyyah Higher Education Institute for Women.
چکیده [English]

 Objective: This study aims to examine the authenticity of narrations referring to non-canonical Qur’ānic readings in Sūrat al-Tīn. The significance lies in the fact that certain narrations from the Ahl al-Bayt (a) present variant readings, accompanied by the phrase “hakadhā nuzilat” (“thus it was revealed”), raising questions about their isnād reliability, content validity, and their relation to the canonical readings.
Method: The research adopts a scriptural-hermeneutical approach, relying on library-based and documentary methods for data collection. The narrations are analyzed using a descriptive–analytical framework, focusing on both their transmission (isnād) and textual (matn) aspects.
Results: The findings reveal that some narrations are musnad (connected) while others are maqṭūʿ (disconnected). The reliability of the transmitters is debated, with some considered trustworthy and others weakened due to alleged exaggeration in transmitting the virtues of the Ahl al-Bayt. Nevertheless, their transmission in reputable sources strengthens confidence in their authenticity. Textual analysis shows that the reading Ṭūr Sīnāʾ is synonymous with the canonical Ṭūr Sīnīn, the difference being merely linguistic (Greek, Syriac, or Hebrew variants). Similarly, the reading fa-man yukadhdhibuka instead of fa-mā yukadhdhibuka (v. 7) reflects an interpretive dimension, possibly referring to deniers of wilāyah or the Hereafter. Thus, the Imams’ use of “hakadhā nuzilat” indicates exegetical clarification rather than rejection of the canonical reading.
Conclusions: The analysis demonstrates that the non-canonical readings cited in narrations concerning Sūrat al-Tīn function primarily as exegetical interpretations rather than alternatives to the canonical text. These readings highlight the role of the Ahl al-Bayt as the authentic exegetes of the Qur’ān. Careful isnād and content evaluation of such narrations enriches both exegetical and theological understanding of the Qur’ān. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur’ānic variant readings
  • non-canonical recitations
  • exegetical narrations
  • Sūrat al-Tīn
  • hakadhā nuzilat
قرآن کریم، مترجم: ناصرمکارم شیرازی، قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى،1373ش.
آرتورجفری، واژه‌هاى دخیل در قرآن‏، چاپ دوم، تهران: انتشارات توس‏، 1386.
آقابزرگ تهرانی، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، قم: اسماعیلیان، 1408ق.
آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، 1415ق.
ابن‌جزری، ابو الخیر محمد، تحبیر التیسیر فی القراءات‏، اردن: دارالفرقان‏، 1421ق.
ابن‏جوزى، عبدالرحمن‌بن‌على، زاد المسیر فى علم التفسیر، بیروت: دارالکتاب العربی، 1422ق.
ابن‏خالویه، حسین بن احمد، اعراب القراءات السبع و عللها، مصر- قاهره: مکتبة الخانجی، 1413 ه.ق.
..........................................، الحجة فی القراءات السبع‏، بیروت: مؤسسة الرساله‏، 1421ق.
ابن‌عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن‌عاشور، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1420ق.
ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن‌بن‌محمد، تفسیر القرآن العظیم، چاپ سوم، ریاض: مکتبة نزارمصطفى الباز، 1419ق.
ابن‏عطیه، عبدالحق‌بن‌غالب، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، 1422ق.
ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی،1420ق.
ابن‌قولویه قمی، جعفربن‌محمد، کامل الزیارات، نجف: دارالمرتضویة، 1356ش.
ابن‌غضائری، احمد‌بن‌حسین، الرجال، قم: دارالحدیث، 1422ق.
ابن‏کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، 1419ق.
ابن‌هشام، عبدالله، مغنی‌اللبیب عن کتب الأعاریب، قاهره: مطبعة المدنی، 1424ق.
اردبیلی، محمدبن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، بیروت- لبنان: درالاضواء، 1403ق.
استادی، رضا، آشنایى با تفاسیر، تهران: نشر قدس، 1383ش.
استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، قم: مؤسسة النشرالإسلامی،1409ق.
اشکورى، محمد‌بن‌على، تفسیر شریف لاهیجى، تهران: دفتر نشر داد، 1373 ش.
افندی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیت الله مرعشی نجفی،1401ق.
امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1403ق.
اهوازى، حسن بن على، الوجیز فی شرح قراءات القرأة الثمانیة أئمة أمصار الخمسة، بیروت- لبنان: دارالغرب الإسلامی، 2002 م.
ایازی، محمدعلی، شناخت‌نامه تفاسیر، تهران: نشر علم، 1393ش.
بانوامین، نصرت، مخزن‌العرفان فی تفسیرالقرآن، بی‌نا، بی‌تا.
بحرانى، هاشم‌بن‌سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، موسسة البعثة، قم: قسم الدراسات الإسلامیة، 1415ق.
بلاسی، محمدسیدعلی، المعرب فی القرآن، بنغازی: جمعیة الدعوة الاسلامیة العالمیة، 2001م.
بیلی، احمد، الاختلاف بین القراءات‏، بیروت: دارالجیل، بی‌تا.
ثقفی‌تهرانی، محمد، روان جاوید در تفسیر قرآن مجید، تهران، برهان، 1398ق.
جوالیقی، موهوب بن احمد، المعرب من الکلام الاععجمی علی حروف المعجم، قاهره – مصر: دارالکتب المصریة، 1995م.
جوهرى، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح، بیروت: دارالعلم للملایین، 1376ق.
حافظیان، ابو الفضل، رسائل فی درایة الحدیث، چاپ دوم، قم: موسسه علمى فرهنگى دارالحدیث، 1384ش.
حبش، محمد، القراءات المتواترة و أثرها فی الرسم القرآنی و الأحکام الشرعیة‏، دمشق: دارالفکر، 1419ق.
حاجی خلیفه، مصطفی، کشف الظنون عن أسامی الکتب والفنون، دارإحیاء التراث العربی، 1941.
حسکانى، عبیدالله‌بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران: وزارة الثقافة والإرشادالإسلامی، مؤسسة الطبع و النشر، 1411ق.
حرعاملی، محمد، امل الآمل، بغداد: بی‌نا، 1385ق.
حلی، ابن‌داوود، کتاب الرجال، منشورات الشریف الرضی، بی‌تا.
حویزى، عبدعلى‌بن‌جمعه، تفسیر نور الثقلین، چاچپ چهارم، قم: اسماعیلیان، 1415ق.
خسروانی، علیرضا، تفسیر خسروی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1390ق.
خطیب‌شربینى، محمد‌بن‌احمد، تفسیر الخطیب الشربینى المسمى السراج المنیر، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، 1425ق.
خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم: موسسة احیاء آثارالامام الخوئی، 1413ق.
..........................، البیان فی تفسیرالقرآن، قم: موسسة احیاء آثارالامام الخوئی، 1430ق.
دامغانی، حسین، الوجوه و النظائر، مصر – قاهره: لجنة احیاء التراث الاسلامی، 1416ق.
دانی، ابوعمرو عثمان بن سعید، جامع البیان فی القراءات السبع، جامعه الشارقة، 1428ق.
درویش، محى‏الدین، اعراب القرآن الکریم و بیانه، چاپ چهارم، حمص: الارشاد،1415 ق
دمیاطى، احمد بن محمد بن عبد الغنى، اتحاف فضلاء البشر فی القراءات الأربعة عشر، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1422ق.
ذهبی، شمس‌الدین، تذکرة الحفاظ، بیروت-لبنان: دارالکتب العلمیة، 1968ق.
راغب اصفهانى، حسین‌بن‌محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، 1412ق.
رسعنى، عبدالرزاق‌بن رزق‏الله، رموز الکنوز فى تفسیر الکتاب العزیز، عربستان: مکتبة الأسدی، 1429ق.
زبیدی، مرتضی محمد، تاج العروس من جواهرالقاموس، بیروت:دارالفکر، 1414ق.
زرقانی، محمدعبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
زرکشی، محمد، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دارالمعرفة، 1410ق.
زرکلی،خیر الدین، الاعلام، بیروت: دارالعلم للملایین، 1980.
زمخشرى، محمؤدبن‌عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، چاپ سوم، بیروت: دارالکتاب العربی، 1407ق.
سیوطى، عبدالرحمن‌بن‌ابى‏بکر، الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، قم: کتابخانه عمومى آیت‌الله مرعشى نجفى(ره):1404ق.
...............................................، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ دوم، بیروت: دارالکتاب العربی، 1421ق.
شیخلى، بهجت عبدالواحد، اعراب القرآن الکریم، بیروت: دارالفکر، 1427ق.
شوشتری، محمدتقی، قاموس‌الرجال، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1410ق.
شوکانى، محمد، فتح القدیر، دمشق: دارابن‌کثیر،1414ق.
صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، قم: فرهنگ اسلامى، چاپ: 2، 1406 ه.ق.
صافى، محمود، الجدول فی إعراب القرآن و صرفه و بیانه، چاپ چهارم، دمشق: دارالرشید، 1418ق.
صدوق، محمد، معانی الاخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌، 1403ق.
......................، الخصال، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،‌ 1362ش.
صدیق‏حسن‏خان، محمدصدیق، فتح البیان فى مقاصد القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون،، 1420ق.
طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1390ق.
طبرسی، فضل‌بن حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، چاپ سوم، تهران، ناصرخسرو، 1372ش.
طبرسی، احمد، الاحتجاج، مشهد: نشر مرتضی، 1403ق.
طبسی، https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/tabasi/mahdaviat/92/920617
طریحى، فخرالدین‌بن‌محمد، مجمع البحرین، تهران: بی‌نا، 1375 ش.
طوسی، محمد، رجال الطوسی، چاپ سوم، قم: مؤسسة النشر الإسلامی‌، 1373ش.
.....................، الفهرست، نجف اشرف: مکتبة المرتضویه، 1417ق.
.....................، التبیان فی تفسیرالقران، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
عسکری، مرتضی، القرآن الکریم و روایات المدرستین، تهران: مجمع العلمی الاسلامی، 1416ق.
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، طبقات مفسران شیعه، چاپ چهارم، قم: نویداسلام، 1387ش.
علامه حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، بی‌جا:نشرالفقاهة، 1417ق.
علوی‌مهر، حسین، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، قم: مرکزجهانى علوم اسلامى‏، 1384ش.
علی‌نژاد، ابوطالب، رجال تفسیری، با اشراف آیت الله جوادی، قم: اسراء، 1398ش.
عمر، احمدمختار و مکرم عبدالعال سالم، معجم القراءات القرآنیة مع مقدمة فی القراء‌ات و أشهر القراء، کویت: مطبوعات جامعة الکویت: 1408ق.
فارسى، حسن بن احمد، الحجة للقرّاء السبعة، چاپ دوم، لبنان – بیروت: دار المأمون للتراث، 1413 ه.ق.
فراهیدى، خلیل‌بن‌احمد، کتاب العین، چاپ دوم، قم: هجرت، 1409ق.
فیروزآبادى، محمد‌بن‌یعقوب، القاموس المحیط، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415ق.
فیض‌کاشانى، محمد‌بن‌شاه مرتضى، تفسیر الصافی، تهران: مکتبة الصدر، 1415ق.
قاضی، عبدالفتاح عبدالغنى، البدور الزاهرة فی القراءات العشر، قاهره: دارالسلام، 1426ق.
قرائتى، محسن، تفسیر نور، مرکز فرهنگى درس‌هایى از قرآن، تهران: 1388 ش
قزوینی، ملاخلیل، الصافی فی شرح اصول الکافی، هند: چاپخانه فیض، بی‌تا.
قطب، سید، فى ظلال القرآن، چاپ 35، بیروت: دار الشروق، 1425ق.
قطیفى آل‌طوق، احمدبن صالح، رسائل آل طوق القطیفی، بیروت – لبنان: دارالمصطفى لإحیاء التراث، 1422ق.
قمی، علی‌بن‌ابراهیم، تفسیرالقمی، قم: دارالکتاب، 1363ش.
کاشانی، فتح‌الله، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران: اسلامیة، 1363ش.
کشی، محمدبن‌عمر، رجال الکشی- إختیار معرفة الرجال، مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، 1409ق.
کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، قم: دارالحدیث، 1429ق.
کوفى، فرات‌بن‌ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، 1410ق.
مازندرانی، ملاصالح، شرح اصول الکافی، بیروت: داراحیاء التراث العربیّ، 1412ق.
مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم: موسسة آل‌البیت^ لإحیاء التراث، 1381.
.....................، تلخیص مقباس الهدایة، تلخیص: علی اکبر غفاری، 1369ش.
مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام‌، بیروت: مؤسسة الوفاء، 1404ق.
..........................، مرآة‌العقول فی شرح اخبارآل الرسول، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1370ش.
مراغى، احمد مصطفى، تفسیر المراغى، بیروت: دار الفکر، بی‌تا.
مشهدى‌قمی، محمد‌بن‌محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1368ش.
مصطفوى، حسن، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، چاپ سوم، بیروت-قاهره-لندن: 1430ق.
معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم:مؤسسة النشرالاسلامی، 1415ق.
معرفت، محمدهادی و مولایی‌نیا همدانی، عزت‌اله، تناسب آیات، قم: بنیاد معارف اسلامی، 1373ش.
مغنیه، محمد جواد، التفسیر الکاشف، قم: دارالکتاب الاسلامی، 1424ق.
مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1371ش.
مؤدب، رضا، روش‌های تفسیر قرآن، قم: اشراق، 1380ش.
مصرى انصارى، ابوحفص عمر بن قاسم بن محمد، المکرر فی ما تواتر من القراءات السبع، بیروت: دارالکتب العلمیة ‏،1422ق.
محیسن، ‏محمد سالم، الهادی شرح طیبة النشر فی القراءات العشر، بیروت: دارالجیل، 1417ق.
...............................، المغنی فی توجیه القراءات العشر، بیروت: دارالجیل، 1413ق.
مکى بن حموش، الهدایة إلى بلوغ النهایة، امارات: جامعة الشارقه، 1429ق.
موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم: اسماعیلیان، 1390ش.
نجاشی، احمدبن‌علی، رجال النجاشی، مؤسسة النشر الإسلامی‌، بی‌تا.
نجارزادگان، فتح‌الله، تحریف ناپذیری قرآن، تهران: مشعر، 1384ش.
نحاس، احمد‌بن‌محمد، اعراب القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، 1421ق.
نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ‌تهران: نشرفرزند مؤلف، 1414ق.‌
نویرى، ‏ابو القاسم، شرح طیبة النشر فی القراءات( النویری)، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1424ق.
نورى سفاقسى، على، غیث النفع فی القراءات السبع‏، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1425ق.
نهاوندى، محمد، نفحات الرحمن فى تفسیر القرآن، قم: موسسة البعثة، 1386ش.
واسطى‏، عبد الله بن عبد المؤمن، الکنز فی القراءات العشر، قاهره: مکتبة الثقافه الدینیه، 1425ق.
هاشمى رفسنجانى، اکبر، تفسیر راهنما: روشى نو در ارائه مفاهیم موضوعات قرآن، قم: بوستان کتاب قم، 1386ش.
هاشمی، احمد، جواهرالبلاغه فی المعانی و البیان و البدیع، قم: حوزه علمیه، 1381ش.
یاقوت حموى، یاقوت‌بن‌عبدالله، معجم البلدان، چاپ دوم، بیروت: بی‌نا: 1995م.