نقش علوم و فنون قرائات در گسترش فرهنگ و معارف قرآن کریم در عصر صحابه و تابعین

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، دانش پژوه دکتری جامعة المصطفی العالمیة، قم، ایران

2 استادیار جامعة المصطفی ص العالمیة، قم، ایران

10.22034/qer.2025.18785.1258

چکیده

هدف: قرآن کریم به‌عنوان محور اصلی فرهنگ و تمدن اسلامی، همواره موضوع تلاش‌های گسترده در حفظ و ترویج بوده است. یکی از مهم‌ترین ابزارها در این زمینه، علوم و فنون قرائات است که در عصر صحابه و تابعین نقش برجسته‌ای در گسترش فرهنگ و معارف قرآنی ایفا کردند. هدف این پژوهش، بررسی جایگاه قرائات و اختلافات قرآنی در توسعه فرهنگ اسلامی و تأثیر آن بر علوم تفسیری و فقهی در سده‌های نخست هجری است.
روش تحقیق: این پژوهش با روش توصیفی–تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. داده‌ها از منابع تاریخی، تفسیری و آثار مفسران و قاریان اولیه گردآوری و تحلیل شده‌اند. بررسی مصاحف صحابه و تابعین و تحلیل نقش آنان در تعلیم و تعلم قرآن، از محورهای اصلی تحقیق بوده است.
یافته‌ها: نتایج نشان می‌دهد که اختلاف قرائات و تنوع مصاحف شخصی صحابه همچون مصحف امام علی، ابن مسعود و ابی بن کعب، علاوه بر حفظ متن قرآن، به ترویج معارف قرآنی و ایجاد تنوع در فهم قرآن کمک کرد. این اختلافات، زمینه‌ساز رشد علوم تفسیری، فقهی و کلامی شدند و به شکل‌گیری استنباطات فقهی جدید انجامیدند. همچنین، معلمان قرآن از جمله ابن مسعود، ابن عباس و زید بن ثابت در مراکز علمی مانند مدینه، کوفه و بصره، نقشی حیاتی در تربیت حافظان و قاریان قرآن و گسترش فرهنگ قرآنی داشتند.
نتیجه‌گیری: علوم و فنون قرائات و اختلافات قرائت در دوران صحابه و تابعین، نقش محوری در حفظ و ترویج قرآن و معارف اسلامی ایفا کردند. این اختلافات نه تنها عامل تفرقه نبودند بلکه موجب غنای علمی و فرهنگی در جوامع اسلامی شدند. مصاحف و تلاش‌های آموزشی صحابه و تابعین میراثی ارزشمند برای نسل‌های بعدی بر جای گذاشت و بستر شکل‌گیری تمدن اسلامی و اشاعه جهانی فرهنگ قرآنی را فراهم ساخت.. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of the Sciences and Techniques of Qur’anic Recitations in the Expansion of Qur’anic Culture and Knowledge in the Era of the Companions and the Followers

نویسندگان [English]

  • kashif ali 1
  • Muhammad Hossein rafiei 2
1 Corresponding Author, PhD researcher, Al-Mustafa University, Qom, Iran
2 Assistant Professor at Al-Mustafa International University, Qom, Iran
چکیده [English]

Objective: The Qurʾān, as the central text of Islamic civilization, has always been the focus of efforts for preservation, understanding, and dissemination. Among the key means of achieving this were the sciences and techniques of Qurʾānic recitation, which played a crucial role during the era of the Companions and Successors (Ṣaḥāba and Tābiʿūn). This study aims to explore the role of Qurʾānic recitation sciences in the expansion of Islamic culture and knowledge during the first two centuries of Islam, and their impact on tafsīr and jurisprudence.
Method: This research employs a descriptive–analytical approach, relying on library sources. Data were collected from historical and exegetical works, as well as from the writings of early Qurʾānic scholars. Special attention was given to the study of the personal codices (maṣāḥif) of the Companions and their role in Qurʾānic instruction and transmission.
Results: Findings show that the diversity of recitations and the personal codices of Companions such as ʿAlī ibn Abī Ṭālib, Ibn Masʿūd, and Ubayy ibn Kaʿb contributed not only to the preservation of the Qurʾān but also to the promotion of Qurʾānic understanding. These differences enriched exegetical and juridical studies, leading to new interpretative and legal insights. Qurʾān teachers such as Ibn Masʿūd, Ibn ʿAbbās, and Zayd ibn Thābit played a vital role in centers like Medina, Kūfa, and Baṣra, training generations of Qurʾān reciters and transmitters and thereby expanding Qurʾānic culture.
Conclusions: The sciences and techniques of Qurʾānic recitation in the era of the Companions and Successors were instrumental in preserving and spreading the Qurʾān and its teachings. Rather than causing division, differences in recitation fostered intellectual and cultural growth in early Islamic society. The codices and educational efforts of the early generations provided a lasting legacy, laying the foundations for Islamic civilization and the global dissemination of Qurʾānic knowledge

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur’anic Reading Variations
  • Sciences and Techniques of Qirāʾāt
  • Companions of the Prophet
  • Successors (Tābiʿūn)
  • Personal Codices of the Companions
  • Exegetical Sciences
  • Jurisprudential Sciences
  • History of the Qur’an
  • Qur’anic Culture
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، قم: دارالکتب العلمیه، ۱۳۷۹ش.
ابن اثیر، علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۹۷۰م.
ابن اثیر، علی بن محمد، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۹۷۰م.
ابن اعثم کوفی، ابی محمد احمد بن اعثم، الفتوح، چاپ اول، بیروت: دارالندوه الجدیده، ۱۴۰۴ق.
ابن جزری، محمد بن محمد، النشر فی القراءات العشر، بیروت: المطبعه التجاریه الکبری، بی‌تا.
ابن جزری، محمد بن محمد، غایه النهایه فی طبقات القراء، نشر مکتبه ابن تیمیه، ۱۳۵۱ق.
ابن حجر عسقلانی، الإصابة فی تمییز الصحابة، بیروت: دارالمعرفه، ۱۴۰۵ق.
ابن خالویه، حسین بن احمد، الحجة فی القراءات السبع، بیروت: دارالشروق، ۱۴۰۱ق.
ابن خلدون، أبو زید عبدالرحمن بن محمد، العبر تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.
ابن خیاط، خلیفه، تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق أکرم ضباء العمری، چاپ اول، مجمع العلمی العراقی، ۱۳۸۶ق.
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الإستیعاب فی معرفة الأصحاب، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۲ق.
ابن عساکر، حافظ ابی قاسم، تاریخ مدینه دمشق، چاپ اول، بیروت: دارالفکر، ۱۴۲۱ق.
ابن مجاهد، أبو بکر بن مجاهد البغدادی، السبعة فی القراءات، مصر: دار المعارف، ۱۴۰۰ق.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۹۸۸م.
ابن مهران، احمد بن حسین، المبسوط فی القراءات العشر، تحقیق حاکمی، سبیع حمزه، دمشق: مجمع اللغة العربیة، بی‌تا.
ابن مهران، احمد بن حسین، المبسوط فی القراءات العشر، تحقیق سبیع حمزه حاکمی، دمشق: مجمع اللغة العربیة، بی‌تا.
ابن مهران، احمد بن حسین، المبسوط فی القراءات العشر، محقق: حاکمی، سبیع حمزه، دمشق: مجمع اللغة العربیة، بی‌تا.
ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، تحقیق جمال ثابت، محمد محمود، سید ابراهیم، چاپ دوم، قاهره: دارالحدیث، ۱۴۱۹ق.
ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبد الله، الإستیعاب فی معرفة الأصحاب، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۲ق.
ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبد الله، الإستیعاب فی معرفة الأصحاب، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۲ق.
ابن‌مجاهد، أبو بکر بن مجاهد البغدادی، السبعة فی القراءات، مصر: دار المعارف، ۱۴۰۰ق.
ابن‌مجاهد، أبو بکر بن مجاهد البغدادی، السبعة فی القراءات، مصر: دار المعارف، ۱۴۰۰ق.
اشعری، ابو الحسن علی بن اسماعیل، مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین، تحقیق محسن مؤیدی، چاپ اول، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۲ش.
الام، شافعی، محمد بن ادریس، بیروت: دار المعرفة، ۱۳۶۷ق.
بخاری، ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، جمهوریة مصر العربیة: وزارة الأوقاف، المجلس الأعلى للشئون الإسلامیة، ۱۴۱۰ق.
بخاری، ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، مصر: وزارة الأوقاف، المجلس الأعلى للشئون الإسلامیة، ۱۴۱۰ق.
بخاری، ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، قاهره: وزارة الأوقاف، ۱۴۱۰ق.
بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، تحقیق محمد باقر المحمودی، قم: مجمع إحیاء الثقافه الإسلامیه، بی‌تا.
بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، دلائل النبوة، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: علمی فرهنگی، ۱۳۶۱ش.
بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، دلائل النبوة، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: علمی فرهنگی، ۱۳۶۱ش.
بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، دلائل النبوة، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: علمی فرهنگی، ۱۳۶۱ش.
ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، مصر: شرکة مکتبة ومطبعة مصطفى البابی الحلبی، ۱۳۹۵ق.
ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، مصر: شرکة مکتبة ومطبعة مصطفى البابی الحلبی، ۱۳۹۵ق.
ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، مصر: مکتبة مصطفى البابی الحلبی، ۱۳۹۵ق.
جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام، تاریخ خلفا از رحلت پیامبر تا زوال امویان، چاپ دوم، قم: دلیل ما، ۱۳۸۲ش.
جلالیان، حبیب‌الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات اسوه، ۱۳۷۸ش.
جلالیان، حبیب‌الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات اسوه، ۱۳۷۸ش.
جلالیان، حبیب‌الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، تهران: سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات اسوه، ۱۳۷۸ش.
حسن عمید، فرهنگ عمید، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۴ش.
دمیاطی، احمد بن محمد بن عبد الغنی، إتحاف فضلاء البشر فی القراءات الأربع عشر، بی‌تا.
ذهبی، شمس الدین ابی عبدالله، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العربی، ۱۴۱۱ق.
ذهبی، محمد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، بیروت: مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۴ق.
راغب اصفهانی، حسین بن احمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دار القلم، ۱۴۱۲ق.
زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، ریاض: مکتبة العبیکان، ۱۴۱۸ق.
سیوطی، جلال الدین عبد الرحمن، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، چاپ دوم، نشر رضی، ۱۳۶۳ش.
سیوطی، عبدالرحمن بن أبی‌بکر، حسن المحاضرة فی أخبار مصر والقاهرة، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۸ق.
سیوطی، عبدالرحمن بن أبی‌بکر، حسن المحاضرة فی أخبار مصر والقاهرة، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۸ق.
شافعی، محمد بن ادریس، الأم، بیروت: دار المعرفة، ۱۳۶۷ق.
صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، قم: شریف رضی، ۱۳۷۲ش.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الأعلمی، ۱۴۱۵ق.
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تأویل القرآن، بیروت: مؤسسه الرساله، ۱۴۲۰ق.
طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، معروف به رجال کشی، تصحیح حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
العاملی، مرتضی جعفر، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، چاپ چهارم، بیروت: دار الهادی، دارالسیره، ۱۴۱۵ق.
عثمان، هاشم، تاریخ شیعه در شام، ترجمه حسن حسین زاده شانه‌چی، چاپ اول، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۲ش.
العجلی، احمد بن عبدالله، تاریخ الثقات، نشر دار الباز، ۱۴۰۵ق.
عسقلانی، شهاب الدین احمد، تهذیب التهذیب، چاپ اول، دار الفکر، ۱۴۰۴ق.
عطوان، حسین، قراءات القرآن فی بلاد الشام، چاپ اول، بیروت: دار الجیل، ۱۹۸۴م.
علی اسدی، «انسان، فرهنگ، تکنولوژی»، مجله نگاه نو، شماره ۳۴، ص ۱۲۴.
علی اکبر دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه فرهنگ.
العلی، صالح احمد، التنظیمات الاجتماعیة والاقتصادیة فی البصرة، بیروت، ۱۹۶۹م.
عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، تهران: چاپخانه علمیه، ۱۳۸۰ش.
غلامعلی حداد عادل، فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی، تهران: انتشارات سروش، ۱۳۸۰ش.
فضلی، عبدالهادی، القراءات القرآنیة، تاریخ و تعریف، چاپ دوم، بیروت: دار القلم، ۱۹۸۰م.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، قاهره: دارالکتب المصریه، ۱۳۸۴ق.
قمی، محدث، سفینة البحار، انتشارات فراهانی، بی‌تا، بی‌جا.
کمالی دزفولی، سید علی، شناخت قرآن، چاپ اول، انتشارات فجر، ۱۳۶۴ش.
گلدزیهر، ایگناس، درس‌هایی درباره اسلام، ترجمه علی نقی منزوی، چاپ دوم، تهران: کمانگیر، ۱۳۵۷ش.
گی روشه، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی عمومی (کنش اجتماعی)، ترجمه هما زنجانی‌زاده، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۷۴ش.
مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
محمود حمدی زقزوق، الموسوعة القرآنیة المتخصصة، قاهره: المجلس الأعلى للشئون الإسلامیة، ۱۴۲۳ق.
مدرسی طباطبایی، حسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، ۱۳۸۳ش.
مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۲ش.
معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، قم: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، ۱۳۸۸ش.
معرفت، محمد هادی، تاریخ قرآن، چاپ اول، قم: سمت، ۱۳۷۵ش.
معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، قم: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، ۱۳۷۹ش.
معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، قم: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، ۱۳۸۷ش.
ناظم‌زاده قمی، سید اصغر، أصحاب الإمام علی علیه السلام، قم: مؤسسه بوستان کتاب، ۱۳۷۸ش.
نوذری، حسینعلی، فلسفه تاریخ، روش‌شناسی و تاریخ‌نگاری، چاپ اول، تهران: طرح نو، ۱۳۷۹ش.
واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، تحقیق دکتر مارسدن جونس، چاپ سوم، بیروت: اعلمی.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، چاپ اول، قم: منشورات شریف رضی، بی‌تا.