تحلیلِ شناختیِ فراهنجاری خط‌شناسی حرف تاء در قرآن با کاربست نظریۀ استعارۀ مفهومی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 نویسندۀ مسئول، دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکدۀ علوم قرآنی مشهد، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران

2 دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ علوم قرآنی مشهد، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران

10.22034/qer.2025.18573.1255

چکیده

هدف: در رسم‌الخط قرآن کریم، برخی واژگان مشابه در بافت‌های گوناگون با دوگانگی نوشتاری ظاهر می‌شوند که با قواعد رسم‌الخط عربی کلاسیک سازگار نیست. یکی از مصادیق مهم این دوگانگی، تفاوت در نگارش حرف «تاء» به دو صورت باز (ت) و بسته (ة) است. هدف این پژوهش، تحلیل این پدیده به مثابۀ یک فراهنجاری خط‌شناختی و تبیین آن در پرتو نظریۀ استعاره مفهومی است.
روش تحقیق: پژوهش حاضر از نوع بنیادی و با رویکرد توصیفی-تحلیلی انجام شده است. داده‌های قرآنی مرتبط با دو املای حرف تاء استخراج و بر اساس چارچوب نظری استعاره مفهومی تحلیل گردید تا منشأیی جسمانی و معناشناختی برای این تفاوت‌های نوشتاری روشن شود.
یافته‌ها: نتایج نشان داد که دو صورت نوشتاری تاء، بازتاب استعاره‌ای هستی‌شناختی مبتنی بر حوزه مبدأ «ظرف» هستند؛ به‌گونه‌ای که «ة» بر ظرف بسته و مفاهیمی همچون ناشناختگی، بالقوگی، انحصار و انسداد دلالت دارد، در حالی‌که «ت» به مثابۀ ظرف باز، بر فراخی، شناختگی، فعلیت، رهابودن و استمرار اشاره می‌کند.
نتیجه‌گیری: این پژوهش اثبات می‌کند که تغییرات رسم‌الخطی در قرآن کریم نه‌تنها اتفاقی یا صرفاً محصول سنت‌های املایی نیست، بلکه واجد دلالت‌های مفهومی و شناختی است. بر این اساس، رسم‌المصحف را می‌توان به مثابۀ بازتابی از تجربه جسمانی و ساختارهای ذهنی انسان تحلیل کرد. چنین رهیافتی، امکان پیوند میان مطالعات قرآنی و زبان‌شناسی شناختی را فراهم می‌آورد و چشم‌اندازی تازه برای تفسیر نوشتار قرآنی می‌گشاید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Cognitive Analysis of Orthographic Deviance of the Letter Tāʼ in the Qur’an: Applying the Theory of Conceptual Metaphor

نویسندگان [English]

  • Kobra Rastgoo 1
  • Fateme Ebrahimpoor 2
1 Corresponding Author, Associate Professor of Arabic Language and Literature, Faculty of Qur’anic Sciences, Mashhad Branch, University of Qur’anic Sciences and Teachings, Qom, Iran
2 M.A. Graduate in Qur’anic Sciences, Faculty of Qur’anic Sciences, Mashhad Branch, University of Qur’anic Sciences and Teachings, Qom, Iran
چکیده [English]

Objective: In the Qurʾānic orthography (Rasm al-Muṣḥaf), certain similar words appear with orthographic variation that diverges from classical Arabic writing conventions. A notable example is the dual representation of the letter Tāʾ in two forms: closed (ـة) and open (ـت). This study aims to analyze this phenomenon as an orthographic anomaly and interpret it through the lens of Conceptual Metaphor Theory.
Method: This research is fundamental in nature and employs a descriptive-analytical approach. Qurʾānic data containing the two orthographic forms of Tāʾ were collected and analyzed within the framework of Conceptual Metaphor Theory in order to uncover bodily and cognitive motivations underlying these orthographic divergences.
Results: The findings reveal that the two spellings of Tāʾ reflect an ontological metaphor based on the source domain of the “container.” The closed form (ـة) corresponds to a “closed container” and conveys meanings such as unfamiliarity, potentiality, exclusivity, and restriction. In contrast, the open form (ـت), as an “open container,” signifies spaciousness, familiarity, actuality, liberation, and continuity.
Conclusions: The study demonstrates that Qurʾānic orthographic variations are not merely accidental or products of scribal traditions but carry significant conceptual and cognitive implications. Accordingly, Rasm al-Muṣḥaf may be interpreted as a reflection of human embodiment and mental structures. This perspective establishes a link between Qurʾānic studies and cognitive linguistics, offering new insights into the interpretation of Qurʾānic orthography.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Orthographic Anomaly
  • Cognitive Linguistics
  • Conceptual Metaphor
  • Rasm al-Muṣḥaf (Qurʾānic Orthography)
  • Letter Tāʾ
ابن ابی داود، عبدالله بن سلیمان، المصاحف، بیروت: دارالبشائر الإسلامیة 1423ق.
ابن‌انباری، محمدبن قاسم، مرسوم‌الخط، تحقیق: حاتم صالح ضامن، الإمارات العربیة المتحدة: الشارقه 2008م.
ابن‌فارس، احمد، مقاییس‌اللغة، تحقیق: عبدالسلام محمدهارون، بیروت: دارالفکر 1404ق.
ابن‌منظور، محمدبن مکرم، لسان‌العرب، القاهرة: دارالمعارف 1414ق.
ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق: صدقی محمد جمیل، بیروت: دارالفکر 1420ق.
ازهری، محمدبن احمد، تهذیب‌اللغة، بیروت: دارإحیاء التراث العربی 2001م.
افراشی، آزیتا، مبانی معناشناسیِ‌شناختی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی 1400.
انوشه، حسن، فرهنگنامۀ ادب فارسی، تهران: س‍ازم‍ان‌ چ‍اپ‌ و ان‍ت‍ش‍ارات‌ 1376.
اونز، وی ویان؛ گرین، ملانی، الف-ب زبان‌شناسیِ‌شناختی1، ترجمۀ جهان‌شاه میرزابیگی، تهران: آگاه 1398.
آلوسی، محمود بن عبدالله، روح‌المعانی فی تفسیرالقرآن‌العظیم، تحقیق: علی عبدالبارئ عطیة، بیروت: دارالکتب‌العلمیة 1415ق.
بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: بنیاد بعثت 1416ق.
بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل وأسرار التأویل، تحقیق: محمد عبدالرحمن المرعشلی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی 1418ق.
ثقفی‌تهرانی، محمد، روان جاوید در تفسیر قرآن مجید، تهران: برهان 1398ق.
جبل، محمدحسن، المعجم‌ الاشتقاقی ‌الموصل لألفاظ‌ القرآن‌ الکریم، القاهرة: مکتبة الآداب 2010م.
جوهری، ابونصر اسماعیل‌بن حماد، الصحاح، تحقیق: أحمد عبدالغفور عطار، بیروت: دارالعلم للملایین 1376ق.
حسینی‌همدانی، سیدمحمد، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تحقیق: محمدباقر بهبودی، تهران: لطفی 1404ق.
داد، سیما، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید 1385.
دانی، ابوعمر عثمان بن سعید، المقنع فی رسم مصاحف الأمصار، تحقیق: محمد صادق قمحاوی، القاهرة: مکتبة الکلیات الأزهریة 1978م.
راغب‌اصفهانی، حسین‌بن محمد، المفردات فی ألفاظ القرآن، ترجمۀ مصطفی رحیمی‌نیا، تهران: مرتضوی 1374.
زجّاجی، عبدالرحمن‌بن اسحاق، اشتقاق أسماء‌اللّه، بیروت: عبدالحسین مبارک 1406ق.
شمیسا، سیروس، کلیات سبک‌شناسی، تهران: فردوس 1372.
صادقی، لیلا، نقد ادبی با رویکرد شناختی؛ اصول دریافت، تهران: لوگوس 1400.
صفوی، کورش، استعاره، تهران: علمی 1396.
صفوی، کورش، درآمدی بر معناشناسی، تهران: سورۀ مهر 1387.
طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه 1374.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ترجمۀ رضا ستوده، تهران: فراهانی 1360ش.
طریحی، فخرالدین‌بن محمد، مجمع‌البحرین، تهران: مرتضوی 1375.
طیب، عبدالحسین، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: اسلام 1378.
فخررازی، محمدبن عمر، مفاتیح‌الغیب، بیروت: دارإحیاء التراث العربی 1420ق.
فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم: هجرت 1409ق.
فلدمن، جروم، از مولکول تا استعاره، ترجمۀ جهان‌شاه میرزابیگی، تهران: آگاه 1397.
فیروزآبادی، محمدبن یعقوب، القاموس‌المحیط، بیروت: دارالکتب‌العلمیة 1415ق.
فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، قم: دارالهجرة 1414ق.
قائمی‌نیا، علی‌رضا، استعاره‌های مفهومی و فضاهای قرآن، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی 1396.
قائمی‌نیا، علی‌رضا، معناشناسیِ‌شناختی قرآن، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی 1390.
قرشی، على‏اکبر، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الإسلامیة 1371.
کوچش، زولتان، زبان، ذهن، فرهنگ، ترجمۀ جهان‌شاه میرزابیگی، تهران: آگاه 1395.
گیررتس، دیرک، نظریه‌های معناشناسیِ‌واژگانی، ترجمۀ کورش صفوی، تهران: علمی 1393.
لی، دیوید، زبان‌شناسیِ‌شناختی(یک مقدمه)، ترجمۀ جهان‌شاه میرزابیگی، تهران: آگاه 1397.
لیکاف، جورج، قلمرو تازۀ علومِ شناختی(1)، ترجمۀ جهان‌شاه میرزابیگی، تهران: آگاه 1400.
لیکاف، جورج؛ جانسون، مارک، استعاره‌هایی که با آن‌ها زندگی می‌کنیم، ترجمۀ جهان‌شاه میرزابیگی، تهران: آگاه 1397.
مجلسى، محمدباقر‏، بحارالأنوار، بیروت: دارإحیاءالتراث‌العربی 1403ق.
محیسن، محمدسالم، المغنی فی توجیه‌ القراءات العشر المتواترة، بیروت: دارالجیل 1413ق.
مطرزی، ناصر بن عبدالسید، المغرب فی ترتیب المعرب، تحقیق: محمود الفاخوری و عبدالحمید مختار، حلب: مکتبة أسامة بن زید 1979م.
مغنیه، محمدجواد، الکاشف، ترجمۀ موسی دانش، قم: بوستان کتاب 1424ق.
مکارم‌شیرازی، ناصر، الأمثل فی تفسیر کتاب اللّه المنزل، قم: مدرسۀ امام علی ابن ابی‌طالب 1421ق.
مکی بن أبی‌طالب، ابومحمد حَمّوش بن محمد، الکشف عن وجوه القراءات السّبع، تحقیق: محی‌الدین رمضان، دمشق: مطبوعات مجمع اللغة العربیة 1418ق.
مهدوی، ابوالعباس احمدبن عمار، هجاء مصاحف ‌الأمصار، تحقیق: حاتم ‌صالح ‌الضامن، الإمارات‌العربیة المتحدة 1428ق.
نسفی، عبدالله بن احمد، مدارک التنزیل وحقائق التأویل، بیروت: دارالنفائس 1416ق.
Kövecses, Z., Metaphor: A Practical Introduction, Second Edition, Oxford: Oxford University Press 2010.
Richards, Ivor A., The philosophy of Rhetoric, Oxford: Oxford University Press 1936.
Talmy, L., Toward a Cognitive Semantics. Volume 1, Concept Structuring Systems. Cambridge, MA: The MIT Press 2000