واکاوی نقش و جایگاه عمر بن خطاب در دانش قرائات

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

نویسنده مسئول، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران،

10.22034/qer.2025.18364.1251

چکیده

هدف: یکی از مباحث مهم در تاریخ علوم قرآنی، بررسی نقش عمر بن خطاب در گسترش دانش قراءات و تعمیق اختلافات آن است. پژوهش حاضر با این فرضیه سامان یافته است که خلیفه دوم با اهدافی چون جلب توجه جامعه به قرآن و دور نگه داشتن اذهان از منازعات سیاسی و کلامی، سیاست‌هایی را در حوزه قراءات اتخاذ کرد که موجب گسترش اختلاف در این دانش شد.
روش پژوهش: این تحقیق با روش توصیفی–تحلیلی انجام شده و گزارش‌های تاریخی و روایی مرتبط از منابع متقدم شیعه و اهل سنت گردآوری و دسته‌بندی گردید. سپس با رویکرد تحلیلی، نقش سیاسی، کلامی، قبیله‌ای و فقهی خلیفه دوم در این حوزه تبیین شد.
یافته‌ها: نتایج نشان می‌دهد که عمر بن خطاب در چهار عرصه نقش‌آفرینی کرده است: ۱. ایجاد و تثبیت طبقه‌ای از قاریان و به‌کارگیری آنان در مناصب حکومتی؛ ۲. حضور در سلسله اسناد قرائات برخی از قاریان بزرگ؛ ۳. ارائه قراءات شخصی متأثر از انگیزه‌های سیاسی، قبیله‌ای و کلامی؛ ۴. تولید و ترویج احادیث «سبعة أحرف» و طرح نظریۀ تحریف. قراءات منسوب به او بیانگر نفوذ اندیشه‌های انسانی در شکل‌گیری این دانش است.
نتیجه‌گیری: عملکرد عمر بن خطاب در شکل‌گیری و گسترش دانش قراءات محوری بوده و سیاست‌های او موجب مشروعیت‌بخشی به اختلاف قراءات و ورود انگیزه‌های سیاسی و اجتماعی به این دانش گردید. این روند، به قراءات رنگی غیروحیانی بخشید و مسیر تحولات بعدی علوم قرآنی را تحت تأثیر قرار داد.  

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Examining the Role and Status of ʿUmar ibn al-Khaṭṭāb in the Development of the Science of Qur’anic Readings (Qirāʾāt)

نویسنده [English]

  • younes bamary
PhD Candidate in Qur’anic and Hadith Sciences, Faculty of Theology, University of Shiraz; Lecturer at Islamic Azad University, Iranshahr, Iran
چکیده [English]

Objective: A key issue in the history of Qurʾānic sciences is the role of ʿUmar ibn al-Khaṭṭāb in the development of Qirāʾāt and the intensification of variant readings. This study is based on the hypothesis that the second caliph, aiming to draw society’s attention to the Qurʾān and to divert it from political and theological disputes, adopted policies in the field of Qirāʾāt that significantly expanded these differences.
Method: This research employed a descriptive–analytical approach. Historical and narrative reports from early Sunni and Shīʿī sources concerning ʿUmar’s activities in the field of Qurʾānic recitation were collected and categorized. These data were then analyzed to clarify the political, theological, tribal, and legal dimensions of his influence on the growth of variant readings.
Results: The findings indicate that ʿUmar played a formative role in four main areas: (1) establishing and institutionalizing a class of reciters (qurrāʾ) and employing them in key governmental positions; (2) appearing in the transmission chains of major reciters; (3) advancing personal readings influenced by political, tribal, and doctrinal motives; and (4) promoting the ḥadīths of “seven modes (sabʿat aḥruf)” and introducing the idea of Qurʾānic alteration. His personal readings clearly reveal the penetration of human and political considerations into the field of Qirāʾāt.
Conclusions: The study concludes that ʿUmar ibn al-Khaṭṭāb had a pivotal role in shaping and expanding the science of Qirāʾāt. His policies legitimized the proliferation of variant readings and introduced political and social motives into this discipline, thereby giving the study of Qirāʾāt a distinctly non-revelatory dimension that influenced the subsequent trajectory of Qurʾānic sciences. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Second Caliph
  • Qirāʾāt Studies
  • Qurrāʾ (Reciters)
  • Variant Readings
قرآن کریم، مترجم: مکارم شیرازی، ناصر، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، چاپ اول، 1380.
ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، قم: مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، بی‌تا.
ابن‌اثیر، علی بن محمد جزری، بیروت: دار صادر، چاپ اول، 1385ق.
_______________، بیروت: دار الکتب العلمیة، محقق: معوض، علی محمد و عبدالوجود، عادل أحمد، 8ج، الطبعة الأولى، 1415ق.
ابن‌جزری، أبی‌الخیر محمد بن محمد، بیروت: دار الکتب الإسلامیة، 2ج، بی‌تا.
_______________، بی‌جا: مکتبة ابن‌تیمیة، 3ج، 1351ق.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، بیروت: دار المعرفة، تعلیق: ابن‌عبدالله بن باز، عبدالعزیز، 13ج، 1379ق.
_______________، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، محقق: دائرة المعرف النظامیة، 7ج، 1390ق.
_______________، بیروت: دار الکتب العلمیة، تحقیق: عبدالوجود، عادل أحمد و معوض، علی محمد، 8ج، 1415ق.
ابن‌حزم، علی بن احمد، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، بی‌تا.
ابن‌حنبل، أبوعبدالله أحمد، قاهرة: دار الحدیث، تحقیق: محمد شاکر، أحمد، 8ج، 1416ق.
ابن‌خالویه، حسین بن أحمد، قاهرة: مکتبة الخانجی، تحقیق و مقدمه: العثیمین، عبدالرحمن، 2ج، 1413ق.
_______________، قاهرة: مکتبة المتنبی، بی‌تا.
ابن‌سعد، محمد بن سعد بن منیع، بیروت: دار صادر، 8ج، بی‌تا.
ابن‌سعدان، أبوجعفر محمد بن سعدان، دبی: مرکز جمعة الماجد للثقافة والتراث، تحقیق: الزروق، أبوبشر محمد خلیل، 1423ق.
ابن‌شبه، أبوزید عمر بن شبه، بیروت: دار الفکر، تحقیق: محمد شلتوت، فهیم، 4ج، بی‌تا.
ابن‌عبدالبر، أبوعمر یوسف بن عبدالله، بیروت: دار الجیل، تحقیق: بجاوی، علی محمد، 4ج، 1412ق.
ابن‌عساکر، محمد بن مکرم، دمشق: دار الفکر للطباعة والتوزیع والنشر، تحقیق: النحاس، روحیه، 29ج، 1402ق.
ابن‌کثیر، إسماعیل بن عمر، بیروت: دار الکتب العلمیة، تحقیق: شمس‌الدین، محمد حسین، 9ج، 1419ق.
_______________، بی‌جا: مکتبة ابن‌تیمیه، الطبعة الأولى، 1416ق.
ابن‌مجاهد، أحمد بن موسى، مصر: دار المعارف، محقق: شوقی ضیف، طبعة ثانیة، 1400ق.
أبوحیان أندلسی، محمد بن یوسف، بیروت: دار الفکر، محقق: صدقی، محمد جمیل، 1420ق.
أبو علی فارسی، حسن بن أحمد، بیروت: دار المأمون للتراث، محقق: قهوجی، بدرالدین وجویجابی، بشیر، 7ج، الطبعة الثانیة، 1413ق.
أبو نعیم أصفهانی، أحمد بن عبدالله، مصر: السعادة، 10ج، 1394ق.
امام مالک، مالک بن انس بن مالک، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 6ج، بی‌تا.
_______________، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، تصحیح و تعلیق: فؤاد عبدالباقی، محمد، 2ج، بی‌جا.
أنباری، أبو بکر محمد بن القاسم، دمشق: مطبوعات مجمع اللغة العربیة، محقق: رمضان، محیی الدین عبدالرحمن، 2ج، 1391ق.
آلوسی، شهاب الدین، بیروت: دار إحیاء التراث، 30ج، بی‌تا.
بخاری، محمد بن إسماعیل، بی‌جا: دار طوق النجاة، محقق: الناصر، محمد زهیر بن ناصر، 9ج، 1422ق.
ثقفى، إبراهیم بن محمد، تهران: انجمن آثار ملی، محقق: محدث، جلال الدین، 2ج، چاپ اول، 1395ق.
ثنائی، حمیدرضا و مجتهدی، مهدی، بی‌جا: فصلنامه تخصصی مطالعات قرآن و حدیث سفینه، سال پانزدهم، شماره 59، صص 47-65، 1397ش.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، بیروت: دار الکتب العلمیة، تحقیق: عبدالقادر عطا، مصطفى، 4ج، 1411ق.
خطیب بغدادی، أحمد بن علی، بیروت: إحیاء السنة النبویة، بی‌تا.
ذهبی، شمس الدین، بی‌جا: مؤسسة الرسالة، محقق: مجموعة من المحققین بإشراف الشیخ شعیب الأرناؤوط، 25ج، الطبعة الثالثة، 1405ق.
_______________، قاهره: دار الحدیث، 18ج، 1427ق.
_______________، بی‌جا: المکتبة التوفیقیة، 37ج، بی‌تا.
_______________، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1417ق.
زرکشی، محمد بن عبدالله، بیروت: دار إحیاء الکتب العربیة، محقق: إبراهیم، محمد أبو الفضل، 4ج، الطبعة الأولى، 1376ق.
زنجانی، أبو عبدالله و أمین، أحمد، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1ج، 1404ق.
سجستانی، أبو بکر بن أبی داود، قاهره: الفاروق الحدیثة للطباعة والنشر، 1423ق.
ادامه را نیز تنظیم می‌کنم. آیا این فرمت کاملاً مطابق با انتظارات شماست؟
البته، علی. ادامه فهرست منابع مطابق اصلاحات موردنظر شما به این صورت خواهد بود:
سیوطی، جلال‌الدین، بیروت: دار الفکر، تحقیق: المندوب، سعید، 2ج، الطبعة الأولى، 1416ق.
_______________، بیروت: دار الفکر، 8ج، بی‌تا.
طبری، ابن‌جریر، بی‌جا: ط هجر، 24ج، بی‌تا.
_______________، بی‌جا، 8ج، راجعه وصححه وضبطه: نخبة من العلماء الأجلاء، بی‌تا.
طحاوی، أبو جعفر أحمد بن محمد، استانبول: مرکز البحوث الإسلامیة، تحقیق: أونال، سعدالدین، الطبعة الأولى، 2ج، 1416ق.
طوسی، محمد بن حسن، تهران: دار الکتب العلمیة، الطبعة الرابعة، 10ج، 1365ش.
عسکری، مرتضی، تهران: مجمع العلمی الإسلامی، 3ج، 1416ق.
فراء، یحیى بن زیاد، مصر: دار المصریة للتألیف والترجمة، محقق: النجانی، أحمد یوسف، الطبعة الأولى، بی‌تا.
قاسم بن سلام، أبو عبید، بیروت: دار ابن‌کثیر، تحقیق: مروان العطیة، محسن خرابة ووفاء تقی الدین، الطبعة الأولى، 1415ق.
قرطبی، محمد بن أحمد، لبنان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، تصحیح: أحمد عبدالعلیم البردونی، بی‌تا.
کرمی، فاطمه و رئیسیان، علیرضا، بی‌جا: دانش‌نامه علوم قرآن و حدیث، سال دوم، شماره چهارم، صص 99-132، 1394ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، تهران: دار الکتب الإسلامیة، تحقیق و تصحیح: غفاری، علی أکبر وآخوندی، محمد، 8ج، الطبعة الرابعة، 1407ق.
کورانی، علی، تهران: دار القرآن الکریم، 1418ق.
متقی هندی، علی، بیروت: مؤسسة الرسالة، محقق: بکری حیانی، صفوة السقا، 16ج، الطبعة الخامسة، 1401ق.
مسلم، ابن‌الحجاج، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، محقق: فؤاد عبدالباقی، محمد، 5ج، بی‌تا.
معرفت، محمدهادی، قم: بوستان کتاب، مترجم: شهرابی، محمد، چاپ سوم، 1387ش.
مکارم شیرازی، ناصر، سایت  makarem.ir، 1387ش.
منقری، نصر بن مزاحم، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، محقق/مصحح: هارون، عبدالسلام محمد، چاپ دوم، 1404ق.
نحاس، أبوجعفر أحمد بن محمد، المملکة العربیة السعودیة: دار عالم الکتب، تحقیق: المطرودی، عبدالرحمن بن إبراهیم، 1413ق.
نظارتی‌زاده، احمد و جدیدی، ناصر، اصفهان: فصلنامه پژوهش‌های تاریخی معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه اصفهان، سال 53، دور جدید، سال نهم، شماره دوم، صص 117-140، 1396ش.
نولدکه، تئودور، نیویورک: دار نشر جورج المز، تعدیل: شفالی، فردریش، 3ج، 2000م.
هیثمی، نورالدین علی بن أبی بکر، قاهره: مکتبة القدسی، تحقیق: القدسی، حسام‌الدین، 10ج، 1414ق.