چگونگی تعامل پیامبر ص و صحابه با مسئله اختلاف در قرائت قرآن

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

فارغ التحصیل دکتری، علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس

10.22034/qer.2025.17718.1245

چکیده

هدف: اختلاف در قرائت قرآن از همان دوران پیامبر اکرم (ص) وجود داشته و روایات اهل سنت به روشنی از این اختلافات گزارش داده‌اند. هدف پژوهش حاضر، بررسی چگونگی تعامل پیامبر اسلام (ص) و صحابه با مسئلۀ اختلاف در قرائت قرآن است تا ابعاد جدیدی از سیره نبوی و تاریخ قرآن روشن شود و الگوهایی برای مواجهۀ مسلمانان با اختلافات قرائات در عصر حاضر ارائه گردد.
روش: این تحقیق به روش توصیفی–تحلیلی و بر پایۀ مطالعۀ کتابخانه‌ای انجام شده است. در گام نخست، روایات مربوط به اختلاف قرائت در زمان پیامبر (ص) از منابع معتبر اهل سنت و تاریخ‌نگاری‌های قرآنی گردآوری شد. سپس این روایات با تکیه بر اصول تحلیل تاریخی و منابع معتبر قرآنی بررسی گردید تا واکنش پیامبر و صحابه در برابر این اختلافات آشکار شود.
یافته‌ها: یافته‌ها نشان می‌دهد که اختلاف در قرائت قرآن در عصر پیامبر امری طبیعی و رایج بوده است. در بیشتر موارد، صحابه اختلافات را به‌صورت مسالمت‌آمیز حل می‌کردند، اما در مواردی شدید، به پیامبر مراجعه می‌نمودند. پیامبر (ص) غالباً هر دو قرائت را تأیید و صحابه را به پرهیز از مجادلات و تمرکز بر تلاوت قرآن دعوت می‌کردند. در عین حال، در مواردی مانند اختلاف بر سر شمار آیات سوره احقاف، پیامبر (ص) به دلیل بی‌اهمیت بودن موضوع و درگیری بی‌مورد صحابه، به شدت ناراحت شدند. همچنین، سلسله‌مراتب رجوع صحابه از معلمان قرآن (ابن‌مسعود، ابی بن کعب و زید بن ثابت) به پیامبر نشان‌دهندۀ نظارت پیامبر بر آموزش قرآن در جامعۀ اسلامی بود.
نتیجه‌گیری: اختلاف در قرائت قرآن در زمان پیامبر (ص) طبیعی بوده و پیامبر با رویکردی مسالمت‌آمیز، مانع تبدیل این اختلافات به عامل تفرقه می‌شدند. پیامبر تنها نسبت به اختلافات جزئی و غیرضروری واکنش منفی نشان می‌دادند و در سایر موارد، با تأیید قرائت‌های مختلف، صحابه را به تلاوت و وحدت دعوت می‌کردند. این الگو می‌تواند برای مسلمانان معاصر در مواجهه با اختلافات قرائت آموزنده باشد و راهکار عملی برای کاهش منازعات قرآنی فراهم آورد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Prophet's (PBUH) and the Companions’ Approach to Differences in Qur’anic Recitation

نویسنده [English]

  • Hadi Gholamrezaii
Ph.D. Graduate in Qur’anic Sciences and Hadith, Tarbiat Modares University, Email: agahadi@yahoo.com
چکیده [English]

Objective: Variations in the recitation of the Qurʾān were already present during the lifetime of the Prophet Muḥammad (peace be upon him), as evidenced by reports in Sunni sources. This study aims to examine how the Prophet and his Companions dealt with such differences, in order to shed light on aspects of the Prophetic practice (sīra) and Qurʾānic history, and to provide contemporary Muslims with guidance on addressing recitational differences today.
Method: The research adopts a descriptive–analytical approach, based on library resources. First, reports concerning differences in Qurʾānic recitation during the Prophet’s lifetime were collected from authoritative Sunni ḥadīth and Qurʾānic historiographical sources. These reports were then analyzed using historical methods and reliable Qurʾānic sources, with particular attention to the causes of such differences and the Prophet’s responses to them.
Results: The findings indicate that recitational differences in the Prophet’s era were natural and unavoidable. Most disputes among the Companions were resolved amicably, but in more serious cases, they turned directly to the Prophet. The Prophet typically affirmed both readings, urging the Companions to avoid unnecessary disputes and focus on recitation. In rare cases—such as disagreement over the number of verses in Sūrat al-Aḥqāf—the Prophet expressed anger, likely due to the triviality of the issue and the Companions’ preoccupation with minor differences. Furthermore, the Companions usually referred first to Qurʾān teachers like Ibn Masʿūd, Ubayy ibn Kaʿb, and Zayd ibn Thābit, turning to the Prophet only when disagreements persisted, which reflects the Prophet’s oversight of Qurʾānic instruction.
Conclusions: Qurʾānic recitational differences during the Prophet’s lifetime were natural, and his approach was to prevent such differences from becoming a cause of division. The Prophet only expressed displeasure at disputes over minor details, while generally affirming multiple recitations and encouraging unity through the practice of recitation. This Prophetic model provides a constructive framework for Muslims today in addressing recitational differences and avoiding unnecessary conflict.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur’anic Reading Variations
  • Prophet Muhammad (PBUH)
  • Companions of the Prophet
  • Prophetic Biography (Sirah)
  • History of the Qur’an
  • Narrations (Hadith Reports)
  • Qur’an Teachers
  • Conflict Resolution
 
ابن‌ابی‌شیبة، ابوبکر. الکتاب المصنف فی الأحادیث والآثار. ریاض: مکتبةالرشد، 1409.
ابن‌حنبل، احمد. مسند‏. بیروت: مؤسسةالرسالة، 1416.
ابن‌سعد، محمد. الطبقات‌ الکبرى. بیروت: دارالکتب‌العلمیة، 1410.
ابن‌فارس، احمد. معجم مقاییس اللغه. قم: مکتب الاعلام الاسلامی،
ابن‌ندیم، محمد. الفهرست. بیروت: دارالمعرفة، 1417.
ابوداود طیالسی، سلیمان. مسند. مصر: دارهجر، 1419.
أبوطالب مکی، محمد. قوت القلوب فی معاملة المحبوب. بیروت: دارالکتب‌العلمیة، 1426.
أبوعبید، قاسم. فضائل القرآن. دمشق ـ بیروت: دارابن‌کثیر، 1415.
احمدی، حبیب‌الله. قرآن و قرائت متواتر آن. کیهان اندیشه، 58، 88 تا 98، 1373.
بخاری، محمد. صحیح. قاهره: وزارة الاوقاف، 1410.
بلاغى نجفى، محمدجواد. آلاءالرحمن فى تفسیر القرآن. قم: بنیاد بعثت، 1420.
پارچه‌باف دولتی، کریم، حجتی، سیدمحمدباقر، ایازی، سیدمحمدعلی. تحلیل و بررسی تقسیم‌بندی‌های ارایه‌شده در قرائات قرآن کریم. پژوهش‌های قرآن و حدیث، 2، 19-38، 1391.
جفری، آرتور. واژه‌هاى دخیل در قرآن. ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: توس، 1386.
جوهرى، اسماعیل. الصحاح: تاج اللغة وصحاح العربیة. بیروت: دارالعلم‌للملایین، 1376.
حاجی‌اسماعیلی، محمدرضا. بررسی تعامل و تقابل بین دو حوزه قرائت و کتابت قرآن از عصر نزول تا تسبیع قرائات. مطالعات اسلامی، 68، 45-66، 1384.
حسین، صدیق. علوم قرآن. قم: نشرالمصطفی، 1393.
حسینی، بی‌بی زینب، ایروانی نجفی، مرتضی. مطالعۀ تاریخی مراحل شکل‌گیری انگاره تواتر قرائات سبع، پژوهش‌های قرآن و حدیث. 2، 175-195، 1397.
خلوصی، داود، ایروانی نجفی، مرتضی، پیروزفر، سهیلا. نگاهی نو و تحلیلی به روایات «سبعة احرف»، آموزه‌های قرآنی. 30، 285-311، 1398.
خوئی، سیدابوالقاسم. البیان فی تفسیر القرآن. قم: مؤسسة إحیاء آثارالخوئی، بی‌تا.
دانی، عثمان. جامع البیان فی القرائات السبع‏. امارات: جامعةالشارقة، 1428.
ذوقی، امیر. ملاک‌های ترجیح قرائت و توسعۀ آن. تهران: دانشگاه امام صادق×، 1396.
راجحی، عبده. اللهجات العربیة فی القرائات القرآنیة. اسکندریه: دار المعرفة الجامعیة، 1996.
راغب اصفهانى، حسین. مفردات ألفاظ القرآن‏. بیروت: دارالقلم، 1412.
رجبی، محسن. زمینه‌های صدور روایات احرف سبعه. مجله مطالعات اسلامی. 72، 83-127، 1385.
زرقانى، ‏ محمد. مناهل العرفان فی علوم القرآن‏. بیروت: داراحیاءالتراث‌العربى، 1368.
زرکشی، محمد. البرهان فی علوم القرآن‏. بیروت، 1410.
سلیمانی، داود. بررسی علل توحید مصاحف در عصر عثمان. بررسی‌ها و مقالات. 60، 25-38، 1375.
سیوطی، عبدالرحمن. الإتقان فی علوم القرآن. بیروت: دارالکتاب العربی، 1421.
شاهین، عبد الصبور. تاریخ القرآن. قاهره: نهضة مصر، 2005.
صنعانی، عبد الرزاق‌. المصنف. دارالتأصیل، 1437.
طباطبایى سیدمحمدحسین. المیزان فى تفسیر القرآن. قم: انتشارات اسلامى، 1417.
طبرسى، فضل. مجمع البیان فى تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو، 1372.
طبرى، محمد. جامع البیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دارالمعرفة، 1412.
عترت‌دوست، محمد. اختلاف قرائات قرآنی؛ جریان تاریخی‌-‌فرهنگی اهل بیت محوری. تهران: دانشگاه امام صادق×، 1397الف.
عترت‌دوست، محمد. نقش غلات در شکل‌گیری روایات «سبعة احرف». مطالعات تاریخی قرآن و حدیث. 64، 109-136، 1397ب.
العراقی، زین الدین. التقیید والإیضاح. مدینه منوره: المکتبة السلفیة، 1389.
علی‌الصغیر، محمدحسین. تاریخ قرآن. ترجمه: روح‌الله شهیدی، قم: بوستان کتاب، 1398.
غلامرضائی، هادی، روحی برندق، کاوس، نیل‌ساز، نصرت، کریمی، محمود. تحلیل کمی وکیفی اختلاف صحابه در قرائت قرآن در زمان پیامبرخدا. کتاب قیم. 28، 91-110، 1402.
کلینى، محمدبن‌یعقوب. کافی(ط- الإسلامیة). تهران: دارالکتب‌الإسلامیة، 1407.
مالک‌بن‌أنس. الموطأ. ابوظبی: زاید‌بن‌سلطان، 1425.
مسعودی، علی‌. مروج الذهب و معادن الجوهر. بیروت: دارالاندلس،
مسلم نیشابوری. صحیح. قاهره: دار الحدیث، 1412.
معارف، مجید. مقدمه‌ای بر تاریخ اختلاف قرائت قرآن. مقالات و بررسی‌ها، 63، 7-30، 1377.
معرفت‏، محمدهادى. التمهید فی علوم القرآن. ‏قم‏: النشر الاسلامى، 1415.
معرفت، محمدهادی. ‏تاریخ قرآن. تهران: سمت، 1382.
معرفت، محمدهادی. علوم قرآنی. قم: التمهید، 1384.
مفتخری، حسین، کوشکی، فرشته. «قراء» و نقش ایشان در تحولات قرن اول هجری. تاریخ اسلام، 22، 63-110، 1384.
ناصر، شادی‌حکمت. نقل قرائت‌های قرآن: مسئله تواتر و پیدایی قرائات شاذ. ترجمه: الهه شاه‌پسند و ولی عبدی، تهران: نشر کرگدن، 1398.
نسائى، احمد. سنن. عمان‏: بیت الأفکارالدولیة،
نووی، یحیى. التبیان فی آداب حملة القرآن. بیروت: دارابن‌حزم، 1414.