کاربرد سیاق در اختلاف قرائات، مطالعه موردی واژه أَرْجُلَکُمْ در آیه ‌وضو

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، گروه قرآن و علوم، نمایندگی خراسان، جامعه المصطفی العالمیه، مشهد، ایران

2 گروه قرآن و علوم، نمایندگی خراسان، جامعه المصطفی العالمیه، مشهد، ایران

10.22034/qer.2025.17375.1236

چکیده

هدف: روایت «سبعة أحرف» از مهم‌ترین موضوعات در تاریخ قرآن و اختلاف قرائات است که به‌سبب تحریرهای متنوع، برداشت‌های گوناگونی از آن ارائه شده است. این پژوهش با هدف تاریخ‌گذاری دقیق این روایت و بررسی نسبت آن با مسئلۀ اختلاف قرائات و قرائات سبعه، در منابع شیعه و اهل سنت انجام شده است.
روش تحقیق: این پژوهش با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس روش تاریخ‌گذاری ترکیبی إسناد-متن صورت گرفته است. ابتدا تحریرهای مختلف روایت در منابع بررسی و شبکه إسناد ترسیم شد. سپس با تحلیل محتوای روایات و افزودن داده‌های سندی به تحلیل متن، امکان ارزیابی سیر تاریخی و معنایی روایت فراهم گردید.
یافته‌ها: نتایج نشان می‌دهد که روایت «سبعة أحرف» در منابع اهل سنت به‌مراتب گسترده‌تر از منابع شیعه نقل شده و در منابع اولیه شیعی جز در خصال شیخ صدوق وجود ندارد. بررسی اسناد نشان داد اغلب روایات فاقد حلقۀ مشترک اصلی‌اند، مگر روایت اختلاف عمر و هشام در سورۀ فرقان که دارای حلقۀ مشترک اصلی (ابن شهاب زهری) و حلقه‌های فرعی (مالک بن انس و لیث) است. از نظر محتوایی، برخی روایات هفت حرف را به حوزه معنایی و تفسیری قرآن مربوط دانسته‌اند و برخی آن را به اختلاف در قرائت پیوند زده‌اند.
نتیجه‌گیری: روایت سبعة أحرف، برخلاف شهرت رایج، ارتباط مستقیمی با مسئلۀ قرائات سبعه ندارد. با توجه به واکنش‌های صحابه نسبت به اختلاف قرائت و نیز مکی بودن سورۀ فرقان، می‌توان دریافت که اختلاف قرائات به معنای اصطلاحی آن در آغاز اسلام رایج نبوده است. بر این اساس، نزول قرآن بر هفت حرف ضرورتی ندارد و فهم درست این روایات باید در چارچوب معنایی و تفسیری قرآن تحلیل شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The use of context in different readings, a case study of the word Arjulakum in the verse of ablution

نویسندگان [English]

  • Mohammad jawadi 1
  • mohammad qorbanzadeh 2
1 Corresponding Author, Quran and Sciences Group, Khorasan Representative Office, Al-Mustafa Al-Alamiyah Society, Mashhad, Iran,
2 Quran and Sciences Group, Khorasan Representative Office, Al-Mustafa Al-Alamiyah Society, Mashhad, Iran,
چکیده [English]

One of the important Quranic topics that has scientific and practical dimensions is the topic of reciting the Holy Quran. In different periods of Islamic history, different readings have been done for the Holy Quran. These recitations have been the special attention and care of commentators, Qur'an scholars and jurists for a long time.
Sometimes it is possible that the type of reading and the Arabs overshadow the concepts and meanings of the verses of the Qur'an and cause the change and transformation of jurisprudential inferences and interpretations.
Quranic scholars have stated many and different criteria to determine and recognize the correct recitation, one of these criteria is the use of the context rule.
The upcoming research, which was organized with the aim of using and applying the context rule in determining the correct reading of the word Arjulakum, after collecting information from the sources available in libraries and scientific centers and using the analytical-descriptive method, has led to the following conclusion:
Among the three reading models: removing, installing, and conjugation of the word Arjulakum, the only acceptable reading is the conjugation; Because according to this reading, firstly: the unity of the context of the sentences from

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: context
  • recitation
  • ablution
  • arjalkam
  • difference of recitations
آلوسی، سیدمحمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1415ق.
ابن‌انباری، عبدالرحمن‌، الانصاف فی مسائل الخلاف بین النحوالبصریین والکوفیین، قاهره: مکتبه الخانی، بی‎تا.
ابن‌انباری، عبدالرحمن‌، اسرار العربیه لابن الانباری، بیروت: دارالارقم، 1420ق.
ابن‌ابراهیم تمیمی، ایادبن عبداللطیف، تفسر ابن تمیمه، عربستان: دار ابن‌الجوزی، 1432ق.
ابن‌جنی، عثمان‌بن جنی، المحتسب فی تبیین وجوه شواذ القرائات، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419ق.
ابن‌حزم، علیبن احمد، المحلی بالاثار، بیروت: دارالکتب العلمیه، 2003م.
ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، التحریر والتنویر، بیروت: موسسه التاریخ العربی، 2000م.
ابن‌عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، بیروت: دار الجیل، 1408ق.
ابن‌عصفور، علی‌ بن مومن، شرح جمل الزجاجی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1419ق.
ابن‌عطیه‌اندلسی، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دار الکتب العلمیه ، 1415ق.
ابنقدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، ریاض: دار عالم الکتب، 1417ق.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القران العظیم، بیروت: مکتبه العلمیه، 1419ق.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب،  1405ق.
ابن‌هشام، عبدالله بن یوسف، مغنی اللبیب، قم: کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، 1410ق.
ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1420ق.
بابتی، عزیزه فوال، المعجم المفصل فی النحو العربی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1413ق.
بازمول، محمد بن عمر، القرائات و اثرها فی التفسیر و الاحکام، ریاض: بینا، 1417ق.
بحرانی، یوسف، الحدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره، بیروت: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، 11432ق.
بروجردی، سید ابراهیم، تفسیر جامع، تهران: انتشارات مصطفوی، 1385ق.
بغوی، حسینبن مسعود، تفسیر البغوی المسمی معالم التنزیل، بیروت: داراحیائ التراث العربی، 1420ق.
بلاشر، رژی، در آستانه قرآن، ترجمه محمودرامیار، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359ش.
بیضاوی، عبدالله، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، بیروت: دارالفکر، 1429ق.
تهانوی، محمد اعلی، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون، 1996م.
جرجانی، سید امیر، آیات الاحکام، تهران: نوید، 1404ق.
جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت: درا احیائ التراث العربی، 1405ق.
حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم: موسسه آل البیت(ع)، بی‌تا.
حسینی‌میلانی، سید علی، المسح علی الرجلین فی الوضوء، قم: مرکز الابحاث العقائدیه، 1421ق.
خطیب، ظاهر یوسف، المعجم الفصل فی علم الاعراب، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1428ق.
درویش، محیی‌الدین، اعراب القرآن و بیانه، بیروت: دار ابن کثیر، 1415ق.
دقر، عبدالغنی، معجم النحو، دمشق: مطبعه محمدهاشم الکتبی، 1395ق.
دمشقی‌حنبلی، عمر ین علی، اللباب فی علوم الکتاب، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419ق.
رضا، محمد رشید، تفسیر القرآن الحکیم المشهور بتفسیر المنار، بیروت: دار المعرفه، 1414ق.
رضی‌استرآبادی، محمد بن حسن، شرح شافیه ابن حاجب، بیروت: دارالمجتبی، 1390ق.
زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دار المعرفه، 1410ق.
زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، ریاض: مکتبه العبیکان، 1418ق.
سبحانی، جفعر، الوضوء علی ضوء الکتاب و السنه، تهران: موسسه الام الصادق(ع)، 1413ق.
سمین‌حلبی، احمد بن یوسف، بیروت: دارالکتب العمیه، 1414ق.
سندی، محمد بن عبدالهادی، حاشیه السندی عل سنن ابن ماجه، بیروت: دارالجیل، بی‌تا.
سیوطی، عبدالرحمن، تفسیر جلالین، بیروت: النور، 1416ق.
سیوطی، عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار الفکر الناشر، 1416ق.
شافعی، محمد بن ادریس، احکام القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
شبر، سید عبدالله، جوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت: شرکه مکتبه الالفین، 1407ق.
شهرستانی، سید علی، وضوء النبی، مشهد: موسسه جوادالائمه(ع) للطباعه والنشر، 1420ق.
صبان، محمد بن علی، حاشیه الصبان علی شرح الاشمونی علی الفیه ابن مالک، بیروت: المکتبه العصریه، 1425ق.
طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1394ق.
طبرسی، فضل‌ بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات دار الاسوه، 1373ش.
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت: دارالمعرف، 1415ق.
طبسی، نجم‌الدین، دراسات فقهیه فی مسائل خلافیه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1429ق.
طوسی، محمدحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، قم: ذوی القربی، 1388ش.
عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح بخاری، بیروت، دارالمعرفه، 1379ق.
عکبری، عبدالله‌ بن حسین، التبیان فی اعراب القرآن، ریاض: بیت الافکار الدولیه، بی‌تا.
فاضل‌کاظمی، جواد، مسالک الافهام الی آیات الاحکام، تهران: مکتبه المرتضویه، 1365.
فاضل مقداد، عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران: مرتضوی، 1373ش.
فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر الکبیر، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1420ق.
قربانی لاهیجی، زین‌العابدین، تفسیر جامع آیات الاحکام، تهران: نشرسایه، 1380ش.
قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1361ش.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1364ش.
مظهری، محمدثناء الله، تفسیر المظهری، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1425ق.
مقدساردبیلی، احمد بن محمد، زبده البیان فی احکام القرآن، تهران: مکتبه المرتضویه، بی‌تا.
معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم: موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1428ق.
موسوی، سید عبدالحسین، المسح‌علی الارجل اوغسل‌هافی الوضو، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1401ق.
موسوی، سید عبدالحسین، الوضو فی الکتاب و السنه، قاهره: موسسه الاعلمی، 1402ق.
مکی ‌بن حموش، مکی ‌بن ابی‌طالب، الکشف عن وجوه القراءآت السبع، بیروت: موسسه الرساله، 1407ق.
ناظرالجیش، محمد بن یوسف، شرح التسهیل، قاهره: دار السلام للطباعه والنشر والتوزیع و الترجمه، 1428ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1362ق.
نیشابوری، محمود بن ابوالحسن، ایجاز البیان عن معانی القرآن، بیروت: دار الغرب الاسلامی، 1415ق.